کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران نشر صدرا

ورود اسلام به ایران در پایان سلسله‌ی ساسانیان باعث تغییر اساسی در فرهنگ و شرایط اجتماعی ایران شد. به‌طوری که این ماجرا تقسیم‌کننده‌ی تاریخ ایران به دو بخش ایران باستانی و ایران اسلامی است. از آن زمان تا کنون متفکرین ابعاد مختلف این قضیه را بررسی و درباره‌ی جنبه‌های مختلف آن قلم زده‌اند. کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران نماینده‌ی دسته‌ای از این تفکرات است که  شهید مطهری در آن دغدغه‌ی خود درباره‌ی هویت ایرانی-اسلامی را شرح داده و به مسئله‌ی مفهوم ملت ایران در مقابل اسلام، سهم ایرانیان در پیشرفت اسلام و نقش اسلام در شکوفایی ایران پاسخ داده است.

 

نگاهی به زندگی و آثار شهید مطهری

مرتضی مطهری (1298-1358) در شهر مشهد در یک خانواده‌ی روحانی به‌ دنیا آمد. او از 12 سالگی در حوزه‌ی علمیه‌ مشهد مقدمات علوم اسلامی را فراگرفت. سپس در حوزه‌ی علمیه‌ قم به تحصیل فقه و اصول، الهیات، فلسفه‌ی ملاصدرا و عرفان و اخلاق در محضر اساتیدی چون «آیت‌الله بروجردی»، «طباطبایی» و «امام خمینی» پرداخت. پس از تدریس در حوزه‌ی قم، به تهران آمده و در مدرسه‌ی مروی به سخنرانی، آموزش و تالیف مشغول شد.

از آغاز نهضت «امام خمینی»، مطهری همواره در کنار امام فعالیت می‌کرد. بارها در حین سخنرانی توسط ساواک دستگیر و زندانی شد. مطهری وظیفه‌ی رهبری هیئت‌های موتلفه‌ی اسلامی را بر عهده داشت. هم‌زمان در مسجدها، گروه‌های کتابخوانی و دانشگاه‌ها برای مردم سخنرانی می‌کرد و از نزدیک اندیشه‌ها و ایدئولوژی‌های خود را با آن‌ها در میان می‌گذاشت. این اقدامات روشنگرانه به مذاق گروهک‌های جنایتکار خوش نیامد و در نهایت مطهری با ضرب گلوله به شهادت رسید.
مجموعه آثار منتشر شده از مطهری به دو دسته‌ی تالیفی و سخنرانی‌ها تقسیم می‌شود که بخش گسترده‌ای از آن‌ها در مورد مسائل فقهی و آموزه‌های اسلامی است. مجموعه‌ی هشت جلدی «آشنایی با قرآن»، «مسئله حجاب»، «معاد»، «عدل الهی»، «تعلیم و تربیت در اسلام» و «نبرد حق و باطل» از جمله‌ی این آثار است.

دسته‌ی دیگری از کتاب‌های شهید مطهری درباره‌ی سیره‌ی پیامبر و اهل بیت است. کتاب‌های «جاذبه و دافعه علی علیه‌السلام»، «حماسه حسینی»، «پیامبر امی»، «ختم نبوت» و «سیری در نهج‌البلاغه» در این دسته قرار می‌گیرند.

بخش دیگر آثار این معلم شهید درباره‌ی مسائل بنیادی و فلسفی اسلام است. «مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلام»، «مقالات فلسفی»، «اسلام و مقتضیات زمان» و «اصول فلسفه و روش رئالیسم» نمونه‌هایی از این آثار هستند.

کتاب صوتی و نسخه‌ی پی دی اف آثار مطهری در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.

درباره کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران

تاریخ معاصر ایران با معضل هویت گره خورده است. از دوران قاجار به بعد تلاش برای ملی‌گرایی و رسیدن به هویت یکپارچه با انقلاب‌ مشروطه و ورود اندیشه‌های جدید غربی به کشور، مشکلات و بحران‌های بسیاری را به وجود آورد.

قرن بیستم با انگاره‌ی مدرنیته به بازخوانی گذشته‌ی ملت‌ها و شناخت ریشه‌ها منجر شد. عقب‌ماندگی‌های آشکار ایران در مقایسه با کشورهای اروپایی، گروهی از روشنفکران را به جستجو درباره‌ی علل عقب‌ماندگی مشغول کرد. برخی از این روشنفکران اسلام را عامل گسست از هویت فرهنگی باستانی ایران دانستند و سیطره‌ی اعراب بر ایرانیان را عامل نابسامانی ایران تلقی کردند. گروهی از آن‌ها تقلید از دستاوردهای غرب را راه‌حل خروج از مشکلات ایران معرفی کردند. دسته‌ی دوم اسلام را عامل قطعی عقب‌ماندگی ایران شناسایی کرده و راه‌حل را بازگشت به ایران باستان و سنت‌های آن دانستند. عده‌ای هم باور داشتند که با رجوع به دوران صدر اسلام و کنار گذاشتن خرافات، اشتباهات و انحرافاتی که در زمان حکومت خلیفه‌های عربی و پادشاهان ایرانی به اسلام اضافه شده است، می‌توان مشکلات جامعه‌ی ایرانی را برطرف کرد.

این برداشت‌ها در زمان مشروطه و پهلوی باعث شکل‌گیری جریانی به نام باستان‌گرایی شد که بیشتر در بین جامعه‌ی نخبه‌ی آن روز که دیدگاه‌هایی غرب‌زده داشتند، طرفدار داشت. از نظر آن‌ها، اسلام عنصری بیگانه بود که ایران را از گذشته‌ی پرشکوهش دور کرده بود.

در این بین متفکران دیگری نیز بودند که دلیل عقب‌ماندگی ایران را در ناکارآمدی و بی‌لیاقتی حاکمان و پادشاهان ایران می‌دانستند. یکی از این اندیشمندان مرتضی مطهری بود که دغدغه‌های خود درباره‌ی هویت ایرانی را در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران بیان کرد. تا پیش از ورود تجدد و مدرنیته به ایران، به نظر می‌رسید هویت ایرانی با ترکیب دو لایه‌ی ایرانی و اسلامی به سازگاری مطلوبی رسیده است. ضعف شدید سیاسی، اقتصادی و نظامی ایران در برابر غرب باعث شد تا این توازن به‌هم بخورد.

مطهری معتقد بود عنوان ملی‌گرایی با الهام از ادبیات و فرهنگ غربی وارد ایران شد. نگاه ملی‌گرایانه یکی از تبلیغات پر سر و صدای کشورهای غربی در آن دوره بود که هر یک به‌نوعی با به رخ کشیدن سبقه‌ی فرهنگی و ریشه‌های تمدن در گذشته‌ی خود می‌خواستند خود را از نظر غنای فرهنگی بالاتر از همسایه‌هایشان نشان دهند. در واقع، در کنار رقابت‌های تجاری و تسهیلاتی، فخر فروشی به گذشته و تاریخ ملی هم به یک مسئله‌ی سیاسی تبدیل شده بود. این نوع نگاه همواره در اسلام طرد شده است. اندیشه‌ی اسلامی فراتر از مرزهای جغرافیایی و افتخارات نسبی با دیدی برابر به همه‌ی مردم جهان نگاه می‌کند. مطهری در این کتاب جنبه‌ی فراملی و فراقومی اسلام را مطرح کرد و با استفاده از منابع مختلف این دیدگاه را شرح داد.

مروری بر فصل‌های کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران

کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران از سه بخش بر پایه‌ی سخنرانی‌های مطهری شکل گرفته است. بخش اول کتاب با عنوان «اسلام و ملیت ایرانی» شامل سه فصل است که در آن مطهری به شرح مواردی چون فقه و فقاهت، فلسفه و حکمت و عرفان و تصوف می‌پردازد. هدف او از شرح این موضوعات نشان دادن استمرار فرهنگی در فرهنگ اسلامی است.

بخش دوم و سوم کتاب به ترتیب «خدمات اسلام به ایران» و «خدمات ایران به اسلام» نام دارند. در چاپ‌های بعدی دو بخش دیگر با عنوان «کتابسوزی ایران و مصر» و «فقه و فلسفه و عرفان» با مضمون سهم متفکران ایرانی در علوم مختلف در تمدن اسلامی به کتاب افزوده شد.

مطهری در مقدمه‌ی کتاب ‌می‌گوید: «مسئله‌ی اسلام و ایران از جانب مستشرقان و برخی از تاریخ‌نویسان ایرانی، تحریف شده و بیشتر بر صرف ایرانیت و تقابل با اسلام متمرکز بوده و اسلام را مساوی با عربی بودن دانسته و بر زدودن گرایش‌های اسلامی به بهانه‌ی عربی بودن و مخالف ایرانی بودن اصرار داشتند.» خرید و دانلود فایل pdf کتاب در فیدیبو امکان‌پذیر است.

پاسخ به کتاب «دو قرن سکوت» زرین‌کوب

کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران را نقدی بر کتاب «دو قرن سکوت» زرینکوب، مورخ و منتقد ادبی می‌دانند. دو قرن سکوت به ماجراها و شرایط تاریخی ایران در دو قرن اول سیطره‌ی اعراب بر ایران تا روی کار آمدن دولت طاهریان اشاره می‌کند. در این کتاب «زرین‌کوب» با احترام به تقدس اسلام، حمله‌ی اعراب به ایران را محکوم می‌کند و از تاثیرات مخرب آن‌ها بر جامعه‌ی ایرانی سخن می‌گوید. مطهري نیز در بخشی کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران، حکایت اسلام آوردن ایرانیان در مقابل اعراب را نقل کرده و آن را مانند آب گوارایی می‌داند که در کام تشنه‌ای ریخته شده باشد. تفسیرها و تحلیل‌های تاریخی بر اساس دیدگاه‌های هر متفکری ماهیت منحصربه‌فردی دارد. بارها پیش می‌آید که مورخین و مفسرین یک پدیده‌ی تاریخی را از جنبه‌های مختلف بررسی کرده و به نظرات متفاوتی می‌رسند.

در بخشی از کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران می‌خوانیم

تا قرن هفتم هجری یعنی حدود ششصد سال بعد از فتح ایران و مصر، در هیچ مدرکی (چه اسلامی و چه غیر اسلامی) سخن از کتاب‌سوزی مسلمین نیست. برای اولین‌بار در قرن هفتم این مسئله طرح می‌شود. کسانی که طرح کرده‌اند اولا هیچ مدرک و ماخذی نشان نداده‌اند و طبعا از این جهت نقلشان اعتبار تاریخی ندارد، و اگر هیچ ضعفی جز این یک ضعف نبود، برای بی‌اعتباری نقل آن‌ها کافی بود.

تازه همه‌ی آن‌ها به استثنای ابوالفرج و قفطی وجود شایعه‌ای را بر زبان‌ها روایت کرده‌اند نه وقوع حادثه راف و در شریعت روایت و قانئن نقل تاریخی، هرگاه مورخ به جای نقل حادثه‌ای، «بر سر زبان‌ها بودن» آن حادثه را نقل کند، یعنی به جای آن‌که بگوید چنین حادثه‌ای واقع شده بگوید «گفته می‌شود چنین حادثه‌ای واقع شده» نشانه این است که حتی خود گوینده اعتمادی به وقوع آن ندارد.

مسئله اصلی استثمار است. استثمار سیاسی و اقتصادی آن‌گاه توفیق حاصل می‌کند که در استعمار فرهنگی توفیق به دست آورده باشد. بی‌اعتقاد کردن مردم به فرهنگ خودشان و تاریخ خودشان شرط اصلی این موفقیت است. استعمار دقیقا تشخیص داده و تجربه کرده است که فرهنگی که مردم مسلمان به آن تکیه می‌کنند و ایدءولوژی که به آن می‌نازاند فرهنگ و ایدئولوزی اسلامی است، باقی همه حرف است و از چهاردیوار کنفرانس‌ها و جشنواره‌ها و کنگره‌ها و سمینارها هرگز بیرون نمی‌رود و به متن توده نفوذ نمی‌یابد. پس مردم از آن اعتقاد و از آن ایمان و از آن اعتماد و حسن‌ظن باید تخلیه شوند تا آماده ساخته شدن طبق الگوهای غربی گردند.

برای بدبین کردن مردم به آن فرهنگ و آن ایدئولوژی و پیام‌آوران آن‌ها چه از این بهتر که به نسل جدید چنین وانمود شود که مردمی که شما می‌پندارید رسالت نجات و رهایی و رهبری بشریت به سعادت را داشتند و به این نام به کشورهای دیگر حمله می‌لردند و رژیم‌هایی را سرنگون می‌کردند، خود به وحشیانه‌ترین کارها دست زده‌اند و این هم نمونه‌اش.