کتاب تنباکو
خطر جدی برای سلامت جسم و روان و بهزيستی جامعه

پیش گفتار ۲

داستان تنباکو داستانی است جالب و در عین حال غم انگیز! داستانِ جالب گیاهی که هزاران سال در قاره ی آمریکا به عنوان گیاهی «مقدس» مورد استفاده ی بومیان قرار می گرفت و قریب ۵۰۰ سال پیش با تلاش فقط چند شخصیت تاریخی پرنفوذ به اروپا آورده شد و در کل آن گسترش یافت. از اروپا تحت عنوان گیاهی که «شفابخش جان هاست»، در عرض یکی دو قرن راه خود را به سایر نقاط دنیا باز کرد و جهان شمول شد.
و اما بخش غم انگیز داستان از جایی آغاز می شود که علم به سمّیت، آثار اعتیادآور و سرطان زای تنباکو پی برد و انسان ها با وجود آگاهی از مضرات این گیاه همچنان بدان روی می آورند. دود حاصل از تدخین تنباکو دومین علت مرگ و میر در جهان شناخته شده است و سالانه جان بیش از ۵ میلیون نفر را در سراسر دنیا به کام سیاه خود فرو می برد.
در ابتدا این خود ما هستیم که عادت های خود را شکل می دهیم و بعد این عادت هایمان هستند که ابعاد مختلف زندگی ما را شکل می دهند. واقعیت تلخ اینست که استعمال دخانیات از یک رفتار نابهنجار شخصی آغاز می شود و به سرعت تبدیل به عادتی می شود که بر زندگی خانوادگی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و... ما سایه می افکند. علاوه بر این، اطرافیان ما را به علت مواجهه ی منفعلانه با دود سیگار یا قلیان در معرض خطر جدی قرار می دهد. طبق پژوهش های انجام شده سالانه بیش از ۰۰۰/ ۶۰۰ مرگ زودرس در افراد غیر سیگاری به دلیل دود غیرمستقیم دخانیات روی می دهد که از این میان ۰۰۰ /۱۶۵ نفرشان کودک هستند. روند رو به رشد مصرف سیگار به ویژه در کشورهای در حال توسعه با درآمد کم و متوسط، کاهش سن مصرف کنندگان و افزایش روز افزون تعداد دختران و زنان سیگاری تنها چند مورد از معضلات غیر قابل انکار مصرف دخانیات است که پیامدهای گاه جبران ناپذیری را برای جوامع از جمله جامعه ی ما به دنبال دارد.
بعد از کافئین و الکل، نیکوتین موجود در مواد دخانی سومین ماده ای است که بیشترین میزان مصرف را در جهان دارد. بر اساس آخرین آمارها تعداد افراد سیگاری در جهان یک میلیارد و سیصد میلیون نفر می باشد. یعنی حدود ۳ /۱ افراد بزرگسال جهان از انواع مواد دخانی استفاده می کنند. در این میان ۹۰% مصرف تنباکو به صورت سیگار است و مابقی به صورت سیگار برگ، محصولات جویدنی، پودر تنباکو برای انفیه، توتون پیپ، تنباکوی قلیان و چپق مصرف می شود. براساس منابع موجود، بالغ بر ۱۲ تا ۱۵ میلیون نفر در ایران سیگاری هستند و مردم ایران سالانه مبلغی حدود ۳۲۵۰ میلیارد تومان صرف خرید سیگار می کنند. در حالی که هزینه ی درمان بیماری های ناشی از مصرف سیگار ۲ الی ۳ برابر بیشتر از این مبلغ است یعنی حدود ۷۲۰۰ میلیارد تومان! این عدد معادل کل بودجه وزارت بهداشت است!
بدین ترتیب هزینه ی سنگینی بابت مصرف ماده ای سمی، به شدت مضر و اعتیادآور به جامعه تحمیل می شود.
در این نوشتار نهایت سعی شده تا شرحی از مضرات پرشمار جسمی و روانی استعمال دخانیات به زبان ساده، زیان های فرهنگی و اقتصادی ناشی از مصرف سیگار و قلیان، قوانین مصوبه در ایران و جهان جهت کنترل مصرف این دسته از مواد، دشواری ترک مواد دخانی و... داده شود تا قدمی ولو کوچک در راستای بالا بردن سطح آگاهی افراد به ویژه والدین، نوجوانان و جوانان برداشته شود و در نهایت شاهد کاهش آگاهانه ی استعمال دخانیات در سطح جامعه باشیم.

دکتر مونیکا ارفع

گیاه تنباکو با نام علمی نیکوتیانا شامل ۷۰ گونه ی مختلف است. در صنعت دخانیات نوع زراعتی آن تحت نام علمی Nicotiana Tobaccum (فارسی: توتون، عربی: دخان) استفاده می شود. تنباکوی زراعتی امروزه در اکثر نقاط جهان کشت می شود. مطلوب ترین شرایط برای پرورش این گیاه آب و هوای گرم (۲۰ الی ۳۰ درجه سانتی گراد) و مرطوب (۸۰ الی ۸۵ درجه) است.
این گونه از تنباکو، گیاهی یکساله با ارتفاع ۱ الی ۲ متر است. دارای برگ های سبز و پهن می باشد که با پرزهای نرمی پوشیده شده اند. گل های این گیاه شیپوری شکل و معمولاً به رنگ سفید متمایل به صورتی یا سفید متمایل به زرد هستند و میوه های آن بیضی شکل و حاوی دانه های (بذر) کوچک قهوه ای رنگ می باشند (شکل شماره ی ۱). تمام قسمت های گیاه تنباکو آغشته به ترشحات چسبناک زرد رنگی است که حاوی نیکوتین می باشد و بوی قوی و ناپسندی از خود ساطع می کند. بدین ترتیب نیکوتین در تمام بخش های گیاه بجز دانه وجود دارد. اما میزان آن بسته به عوامل مختلف مانند گونه ی گیاه، آب و هوا، نوع خاک، سن گیاه و... متفاوت است.
به طور کلی بیشترین میزان نیکوتین در گیاه بالغ و در برگ ها به ویژه برگ های فوقانی (حدود ۶۴%) ذخیره می شود و کمترین مقدار در گل های آن (حدود ۵%) وجود دارد. از این روست که در صنعت دخانیات برای تهیه ی محصولات تنباکو عمدتاً از برگ گیاه استفاده می شود.
تنباکوی زراعتی دارای انواع مختلفی است. بسته به محل کشت و روش به عمل آمدن می تواند دارای بو و مزه های متفاوتی از تند و دودی تا شیرین و ملایم باشد. پرورش گیاه تنباکو باید در اراضی اصلاح شده و کوددار به ویژه دارای پتاسیم صورت گیرد. و اگر در زمین زراعتی فسفات، آهک و کلرورسدیم زیاد وجود داشته باشد، رشد آن به خوبی انجام نمی گیرد.
سالیانه حدود ۶ میلیون تن برگ تنباکو در جهان تولید می شود و بیشترین درصد تولید به ترتیب مربوط به کشورهای چین، برزیل، هند، ایالات متحده، اندونزی، ترکیه، یونان و آرژانتین می باشد.
گیاه تنباکو خواص درمانی ندارد. البته در گذشته پماد حاصل از برگ توتون، برای رفع کچلی، زخم های عفونی و دفع شپشِ سر به کار می رفته است و موارد مسمومیت چند کودک که تحت درمان کچلی با پماد توتون قرار گرفته بودند گزارش شده است. این کودکان طی ۲۴ ساعت به علت جذب ماده ی سمی توتون از پوستِ سر از دنیا رفتند.
امروزه از گیاه تنباکو استفاده ی درمانی نمی شود. و عمدتاً برای تولید انواع محصولات دخانی مانند سیگار، توتون پیپ، تنباکوی قلیان، پودر انفیه و ناس(۱) استفاده می شود.

تاریخچه ی تنباکو در دنیا

سابقه ی مصرف انواع مواد روان گردان در میان ابنای بشر از جمله گیاه شاهدانه (کانابیس) در مشرق زمین و گیاه تنباکو در قاره ی آمریکا بسیار طولانی است. تا پیش از کشف آمریکا توسط کریستف کلمب(۲) در قرن ۱۵ م. دنیا هیچگونه شناختی از تنباکو نداشت. در حالی که نزد سرخ پوستان آمریکا این گیاه هزاران سال بود که گیاهی «مقدس» به حساب می آمد و مصرف آن یکی از راه های ارتباط با ارواح در شمنیسم محسوب می شد.
شمنیسم یا شمن باوری با پیشینه ای چند هزار ساله نزد اقوام بدویِ سرتاسر دنیا از جمله قبایل سرخ پوست به سلسله باورها و رسومی اطلاق می شود که در آن ها شمن یا همان پیشوای دینی یا روحانی بزرگ قادر است با دست یافتن به حالت خلسه با ارواح تماس برقرار کند، به جهان های دیگر سفر کند، وقایع را پیشگویی کند، بیماران را شفا دهد (جادو پزشکی)، یا در افراد ایجاد درد و رنج کند و کارهایی از این دست. از راه های رسیدن به حالت خلسه، انجام دادن حرکات تکراری، تمرکز بر یک ریتم خاص به مدت طولانی، تلقین و بالاخص کشیدن انواع مواد روان گردان از جمله تنباکو در مقادیر بالا بوده است.
در میان بومیان قاره ی آمریکا، تنباکو علاوه بر اینکه عمدتاً در مراسم آیینی و مذهبی مورد مصرف قرار می گرفت، در زمان مهر و موم کردن قراردادهای مهم و برای مصارف پزشکی از جمله تسکین گوش درد، دندان درد و در ترکیب با گیاهان دیگر جهت برطرف کردن علائم سرماخوردگی، تنگی نفس و... نیز استفاده می شد. بعدها کشیدن تنباکو جنبه ی تفریحی نیز پیدا کرد و در ضیافت های قبیله ای در میان جمع دست به دست می گشت.