کتاب استنفورد ۵۷ ... زیبایی شناسی فمینیستی

«زیبایی شناسی فمینیستی»(۳) عنوانی برای نوعی از زیبایی شناسی نیست، آن چنان که، برای مثال، اصطلاحات «نظریه فضیلت»(۴) و «معرفت شناسی طبیعی شده»(۵) انواعی از فلسفه اخلاق و نظریه معرفت را توصیف می کنند؛ بلکه اشاره به زیبایی شناسی فمینیستی به معنای مشخص کردن مجموعه ای از چشم اندازهاست که پرسش های خاصی را درباره نظریه ها و فرض هایی فلسفی در باب هنر و مقولات زیبایی شناختی پی می گیرد. فمینیست ها به طور کلی به این نتیجه رسیده اند که به رغم بی طرفی و همه شمولی ظاهریِ زبان نظریِ فلسفه، در واقع تمامی حوزه های این رشته نشان جنسیت را در چارچوب های مفهومیِ پایه ای خود به همراه دارند. فمینیست هایی که در حوزه زیبایی شناسی کار می کنند این موضوع را می کاوند که جنسیت از چه راه هایی بر شکل گیری ایده هایی درباره هنر، هنرمندان و ارزش زیبایی شناختی تاثیرگذار است. چشم اندازهای فمینیستی در زیبایی شناسی همچنین با عوامل موثر فرهنگی ای که بر سوبژکتیویته اِعمال قدرت می کنند مانوس اند: این که هنر چگونه شکل گیری اجتماعیِ جنسیت، امور جنسی و هویت را بازتاب می دهد و در عین حال تداوم می بخشد، و این که چگونه تمامی این خصوصیات را عواملی مانند نژاد، خاستگاه ملی، وضعیت اجتماعی، و موقعیت تاریخی شکل می دهند و تنظیم می کنند.
زیبایی شناسی نسبت به برخی دیگر از حوزه های فلسفه ماهیتاً بیشتر میان رشته ای است، چرا که این حوزه با کارهای هنری و رشته هایی که به نقد می پردازند گره خورده است. نه فقط فلاسفه بلکه همچنین مورخان هنر، موسیقی شناسان، نظریه پردازان ادبیات، فیلم و اجرا،(۶) و خودِ هنرمندان مساهمت هایی در چشم اندازهای فمینیستی داشته اند. کشفیاتی که از پژوهش های فمینیستی ناشی می شوند به نحو ضمنی دلالت هایی عملی دارند: برای مثال، تحلیل های مربوط به چارچوب های مفهومیِ تاریخی ای که بر زیبایی شناسی و فلسفه هنر حاکم اند به تبیین تفاوت فاحش میان تعداد مردان و زنانی که هنرمندانی تاثیرگذار بوده اند کمک می کنند. نظریه های فلسفی ای که فمینیست ها اتخاذ کرده اند همچنین بر تفسیر انتقادی هنر و فرهنگ عمومی و گاه توسعه رویه های هنریِ معاصر به شدت تاثیر گذاشته اند. افزون بر این، زیبایی شناسی فمینیستی جستارها و نقادی هایی را پی می گیرد که به ارزش هایی که عینا در بنیادهای فلسفه جای دارند می پردازند و مفاهیمی را بررسی می کند که اغلب به هیچ روی مستقیماً به مردان و زنان اشاره ندارند و با این حال، معنایی جنسیتی سلسله مراتب آن ها را آکنده است.
هر یک از بخش های این مدخل با نقادی سنت های نظری و مداخلات و جایگزین های فمینیستی آغاز می شود. این تلاش ها نه تنها به بازبینی هایی درباره مواضع فلسفی بلکه همچنین به انتشار چشم اندازهای فمینیستی در حوزه های نزدیک به زیبایی شناسی سنتی می انجامند. این پیشروی خصوصاً در بخش های پایانی مقاله مورد توجه قرار گرفته است.

پیشگفتار دبیر مجموعه

بسیاری از کسانی که در ایران به نحوی از انحا کار فلسفی می کنند و با فضای مجازی اینترنت نیز بیگانه نیستند نام دانشنامه فلسفه استنفورد(۱) را شنیده اند و چه بسا از این مجموعه کم نظیر بهره نیز برده باشند. این دانشنامه حاصل طرح نیکویی است که اجرای آن در سال ۱۹۹۵ در دانشگاه استنفورد آغاز شد و همچنان ادامه دارد. به لطف کمک هایی که گردانندگان این مجموعه از آن ها برخوردار شده اند، متن کامل تمامی مقالات این دانشنامه در اینترنت به رایگان و به آسان ترین شکل در دسترس خوانندگان علاقه مند قرار گرفته است.
نگاهی به ساختار و مندرجات مقاله ها و مرور کارنامه نویسندگان آن ها، که عموما در حیطه کار خویش صاحبِ نام و تالیفات درخور اعتنا هستند، گواهی می دهد که با مجموعه ای خواندنی مواجهیم، مجموعه ای که غالبا مدخل های مناسبی برای ورود به گستره های متنوع تامل فلسفی به دست می دهد. به این اعتبار، می توان به جرئت گفت کسی که می خواهد اولین بار با مسئله یا مبحثی در فلسفه آشنا شود، یکی از گزینه های راهگشایی که پیش رو دارد این است که ابتدا به سراغ مدخل یا مدخل های مربوط به آن در این دانشنامه برود.
دانشنامه فلسفه استنفورد (به سرپرستی دکتر ادوارد ن. زالتا(۲)) افزون بر این که پیوندی فراگیر میان فضای دانشگاهی و عرصه عمومی برقرار کرده، ویژگی های درخور توجه دیگری هم دارد. حجم بسیاری از مقاله های این دانشنامه چشمگیر است. ظاهرا دست نویسندگان در شرح و بسط کثیری از موضوعات و مباحث باز بوده است. دیگر این که در کنار مدخل های نام آشنا گاه به موضوعات و مسائل کم و بیش بدیعی پرداخته شده است که شاید در نظر اول ورودشان به دانشنامه ای فلسفی غریب بنماید و در عین حال خواننده را به بازاندیشی درباره دامنه تفکر فلسفی و نسبت آن با زیست جهان خویش فرابخواند. کتابنامه های مندرج در پایان مقاله ها نیز، که معمولاً به دقت تدوین شده اند، یکی از محسنات این دانشنامه است که به ویژه به کار دانشجویان و محققانی می آید که می خواهند در زمینه ای خاص پژوهش کنند. این را هم نباید از نظر دور داشت که خاستگاه این دانشنامه به هیچ روی موجب نشده است که متفکران و مباحث فلسفه قاره ای نادیده گرفته شوند.
انتشار تدریجی این دانشنامه به زبان فارسی و فراهم کردن امکان مواجهه شمار هرچه بیشتری از خوانندگان علاقه مند با آن، چه بسا استمرار همان غایتی باشد که موردنظر بانیان این طرح بوده است. بر این اساس، در گام نخست انتخابی اولیه از میان مدخل های پرشماری که در دانشنامه آمده است صورت گرفته و کار ترجمه آن ها به سعی مترجمانی که با این طرح همکاری دارند به تدریج پیش می رود. ترجمه کل دانشنامه البته غایتی بلندپروازانه است، به ویژه با توجه به این که هنوز همه مقاله های آن به نگارش درنیامده اند. با این حال، تلاش بر این است که، در صورت فراهم بودن شرایط، انتشار این مجموعه استمرار پیدا کند و به سرنوشت مجموعه هایی دچار نیاید که آغازی چشمگیر داشته اند ولی دولتشان چندان پاینده نبوده است.
روال غالب این است که هر کدام از مدخل ها در یک مجلد منتشر شود، اما در مواردی که حجم یک مدخل از حداقل لازم برای این که به هیئت مجلدی مستقل منتشر شود کمتر باشد، آن مدخل همراه با مدخل دیگری که با آن قرابت موضوعی دارد انتشار می یابد. به درخواست دکتر زالتا، نسخه اساس ترجمه ها آخرین ویراستی خواهد بود که در بخش آرشیو دانشنامه درج شده است، و همین امر در چاپ های مجدد ترجمه ها مبنا قرار خواهد گرفت. در مرحله ویرایش، تمامی ترجمه ها سطر به سطر با متن انگلیسی مقابله خواهند شد تا عیار کار درخور این مجموعه باشد. در این میان تلاش می شود توازن شایسته ای میان احترام به سبک و زبان هر مترجم از یک سو و اقتضائات مجموعه از سوی دیگر به دست آید.
طرح انتشار این مجموعه شاید فردی بوده باشد، اما اجرا و اتمام آن البته کاری جمعی است و با تلاش مشترک و همراهی دوستانی میسر می شود که به این کار دل می سپارند. افزون بر مترجمانی که در این طرح همکاری می کنند، سپاسگزار دیگرانی هستم که مساعدتشان پشتوانه اجرای شایسته آن است. به ویژه از آقای دکتر زالتا و سایر گردانندگان دانشنامه قدردانی می کنم که اجازه دادند مجموعه حاضر به زبان فارسی منتشر شود. همچنین، باید یاد کنم از آقای امیر حسین زادگان، مدیر انتشارات ققنوس، که زمینه اجرای طرح را فراهم کردند؛ آقای دکتر سید نصراللّه موسویان، که یاری بی دریغشان برای این مجموعه بسیار مغتنم بوده است؛ آقای احمد تهوری، مدیر روابط عمومی انتشارات، که در تسهیل ارتباطات نقش موثری داشته اند؛ و آقای جهانگیر ملک محمدی و یکایک همکاران ایشان در بخش فنی انتشارات، که می کوشند این مجموعه با شکل و شمایلی درخور منتشر شود.

مسعود علیا
زمستان ۱۳۹۲