کتاب حوزه ی علمیه محسن معینی نشر انتشارات موسسه فرهنگی هنری کتاب مرجع

حوزه علمیه، عنوانی متأخر برای سازمان‌ها، نهادها و مراکز آموزش نظام‌مند علوم دینی در میان شیعه امامیه است. مجموعه نظام‌ها و گرایش‌های آموزشی دینی در میان شیعیان، از جهات متعدد مقوله‌بندی می‌شود، اما رایج‌ترین و شامل‌ترین تقسیم، دوره‌بندی تاریخی است، به‌ویژه از آن‌رو که در هر دوره غالباً یکی دو مرکز جمعیتی شیعیان کانون اصلی سنّت آموزشی بوده است و مراکز دیگر به‌مثابه تابع و وابسته آن کانون یا کانون‌های اصلی عمل می‌کرده‌اند؛ ضمن آنکه هر دوره تاریخی با شاخص‌هایی معین، قابل تمایز از سایر دوره‌هاست. در واقع، برخی شاخص‌ها و ویژگی‌ها در سنّت آموزشی علوم دینی شیعه جنبه عام دارد و برخی دیگر معرف یک حوزه معین است. سنّت‌های تبلیغ دین برای عموم که در قالب‌های مختلف در مساجد و مراکز مشابه صورت می‌پذیرفته و نیز تصدی شئون دینی مردم - که علی‌الاصول برعهده دانش‌آموختگان حوزه‌های علمی بوده و هست - در دایره بررسی نظام‌های تعلیم حوزه‌ای قرار نمی‌گیرد؛ هرچند این فعالیت‌ها از نتایج تعلیمی حوزه‌ها و غالباً در پیوند با آنهاست و از این حیث اشاراتی کوتاه به آنها شده است.