کتاب ذات فلسفه نشر دانشگاه مفید

رساله ذات فلسفه دیلتای در سال 1907 در ضمن کتاب فلسفه سیستماتیک منتشر شد که بخش ششم از قسمت اول مجموعه فرهنگ عصر حاضر را تشکیل می‌داد. این مجموعه که پاول هینبرگ در سلسله انتشارات تویبنر در برلین و لایپزیگ به چاپ رسانید، «عرصه‌های مختلف فرهنگی از علوم انسانی تا ریاضیات و علوم طبیعی» را در بر می‌گرفت. گئورگ میش، این رساله دیلتای را در سال 1924 در ضمن جلد پنجم از مجموعه نوشته‌های ویلهلم دیلتای منتشر ساخت که با جلد ششم آن عنوان مشترک جهان روحی، درآمدی به فلسفه زیست یافت.

به‌طور حتم رساله دیلتای در باب ذات فلسفه همانند مطالعاتی در باب تأسیس علوم انسانی که تقریباً در همان زمان نوشته شده و برخلاف رساله دوران کهنسالی وی، ساختار جهان تاریخی در علوم انسانی، به‌تصریح، طالبِ پی‌افکنی علوم انسانی در یک «جان‌شناسی وصفی» است.

اگر کسی در جستجوی متنی باشد که نه در باب این یا آن مسأله خاص بحث کند، بلکه به اختصار، مبادی فلسفی دیلتای را روشن سازد، رساله او در باب ذات فلسفه بسیار مناسب است. وقتی که دیلتای از ذات فلسفه سخن می‌گوید، باید بپرسد که آیا ما بطور کلی حق داریم آنچه را به نام فلسفه به ما رسیده، تحت یک تصور کلّی واحد در آوریم. یقیناً بسیار مطلوب بود، اگر می‌توانستیم با یک مفهوم واحد، ذات فلسفه را بطور تام، به عبارت و بیان آوریم و بدین سان برای هر آنچه فلسفه محسوب می‌شود، یک ضابطه معین به دست دهیم. اما در واقع از عنوان «فلسفه»، چیزهای متفاوت مفهوم می‌شود و از این رو تاریخ فلسفه نیز، برحسب گزینش معین، ترتیب می‌یابد. آیا فلسفه‌هایی وجود دارند و نه فلسفه‌ای واحد؟ دیلتای نمی‌خواهد پیشاپیش به این پرسش پاسخی بدهد؛ او برای تعیین ذات فلسفه اسلوب استقرایی علوم انسانی را پیشنهاد می‌کند که از واقعیات تاریخی آغاز می‌کند تا به ذات آنها دست یابد.

دیلتای در بخش «الف» رساله خود، اسلوب تاریخی را برای تعیین ذات فلسفه بکار میگیرد و بر طبق دور زندآگاهانه که محل شکایت واقع شده، پیشاپیش و بطور اجمالی درباره مطالب کلّی مورد بحث، تعریفهای ابتدائیی را به دست میدهد؛ فلسفه، پرسش کلی طرح میکند، دانشی میجوید که اعتبار عام داشته باشد، سعی در استدلال بر پایه نقطهای نهایی دارد، برای استقلال روح پیکار میکند. آن گاه دیلتای به این اوصاف صوری جان میبخشد، بدین نحو که آنها را در بهم پیوستگی تاریخی فلسفه باز مییابد.

دیلتای در بخش «ب» رساله خود از استقراء تاریخی گذر می‌کند؛ و فلسفه را در ارتباط با دین، شعر و علم قرار می‌دهد، بدین صورت که وظایف آنها را از حیات نفسانی، جامعه و تاریخ، قابل فهم می‌سازد. «همچون در برابر طبیعت خارجی» می‌توانیم در حیات نفسانی نیز همسانی‌هایی بیابیم، مثلا فرایندهایی مثل تداعی معانی، تولید دوباره و ادراک مرکب؛ این همسانی‌ها، مبناهایی برای «تبیین» ابداعاتی روحی مانند اسطوره، افسانه، داستان و آفرینش هنرمندانه به دست می‌دهند. اما حوادث حیات نفسانی نیز به نحوی دیگر مرتبطند: از طریق کارکرد ساختارساز که باید در فهم آن کوشید.