کتاب شهر و سینما در ایران نشر انتشارات علمی و فرهنگی

کتاب پیشِ‌رو مجموعه‌ای است شامل پنج نوشته که به قلم پنج نویسنده مختلف نگاشته‌ شده است. هریک از نویسندگان تلاش کرده‌اند تا از دریچه‌ای تازه و مغفول‌مانده این رابطه را مورد مطالعه قرار دهند.

در نوشته اول، پرویز اجلالی با رویکردی متفاوت، فارغ از معنای کالبدی و فاعلیت شهر در فیلم‌های سینمایی ایران، به پراکندگی جغرافیایی سالن‌های سینما از ابتدای ورود سینما به ایران تا امروز توجه کرده است. اجلالی در این نوشته درباره پیدایش و استمرار حضور سالن‌های سینما در شهرهای گوناگون ایران مطالعه‌ای تاریخی کرده است. برای مطالعه این موضوع، نویسنده دست به نوعی دوره‌بندی زده و آن را در شش دوره زمانی از ۱۲۸۳ ش تاکنون بررسی کرده است. او در این دوره‌بندی‌ها به استقرار جغرافیایی و میزان اقبال سالن‌های سینما در جذب مخاطب و همچنین سینما رفتن به عنوان یک فعالیت اجتماعی برای مردم ایران توجه ویژه‌ای کرده است.

در نوشته دوم، مجید حسینی‌زاد به معنای شهر در سینمای ایران پرداخته و آن را به عنوان یک نشانه مطالعه کرده است. حسینی‌زاد معتقد است که برای دریافت کاربست‌های مفهومی شهر در آثار سینمایی ایران باید آن را در ذات خود به عنوان «نشانه» دید و مورد مطالعه قرار داد. نویسنده، برای بسط نظریه خود، بستر مطالعاتی بسیار گسترده‌ای از سینمای قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایران و حتی نمونه‌هایی تاریخی از سینمای امریکا را در نظر گرفته است. نگاه حسینی‌زاد طبقه‌بندی مضمونی ویژه‌ای در اختیار قرار می‌دهد که به چگونگی حضور شهر در دوره‌های تاریخی مختلف سینمای ایران و از خلال آثار کارگردانان تأثیرگذار این سینما توجه کرده است.

در نوشته سوم، امیرعلی نجومیان مفهوم جنسیت و ارتباط آن با تهرانِ بازنمایی‌شده در سینمای ایران را بررسی کرده است. او، که با سؤالی مشخص سراغ این موضوع رفته، معتقد است که سینما به عنوان ابزاری مؤثر در بازنمایی پدیده‌های اجتماعی در بازنمایی رابطه پیچیده شهر و جنسیت نقش مهمی ایفا می‌کند. او با این پیش‌فرض بحث خود را مطرح می‌کند که «همان‌طور که شهر هویت و میل جنسی ساکنان خود را شکل می‌دهد، جنسیت هم فضاهای شهری را دارای هویت ویژه‌ای می‌کند. بر این اساس، شهرها دارای ویژگی‌های جنسیتی هستند و جنسیت انسان‌ها از فضاهایی که در آن به سر می‌برند جدا نیست. در این میان، کارکرد سینما از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ زیرا جنسیت و فضا دو مقوله‌ای هستند که به ابزارهای بازنمایی (در اینجا سینما) وابستگی مؤثر و عمیقی دارند». بر این اساس، نویسنده جنسیت و فضا را بر اساس نشانه‌های بازنمایی‌شده درون یک ساختار متنی مطالعه کرده است.

بحث جنسیت در نوشته چهارم کتاب نیز به طور خاص‌تری مورد توجه قرار گرفته است. علی پاپلی یزدی در نوشته خود به مفهوم «مردانگی» در فیلم‌های عامه‌پسند می‌پردازد و رابطه آن با مدرنیته را که با شهرنشینی و شهرگرایی در جامعه ایران پیوندی دیرین داشته است بررسی می‌کند. پاپلی به محله‌گرایی در فیلم‌های عامه‌پسند اشاره می‌کند که تجلی‌بخش هویت‌های محله‌ای توأم با آن به شمار می‌رود. مطالعه پاپلی، که بر فیلم‌های عامه‌پسند قبل از انقلاب متمرکز است، بر این نکته تأکید می‌کند که در این فیلم‌ها مسئله‌دار شدن شهر به معنای مسئله‌دار شدن ارزش‌های مطلقی است که اجتماع محله‌ای شهری را متعین می‌کند و در طول زمان تداوم می‌بخشد. در این نوشته بر این نکته تأکید می‌شود که «سینما به عنوان رسانه‌ای که می‌تواند خواست‌های تعیّن‌نیافتة عامه مردم را به توده‌ای‌‌ترین و یک‌شکل‌ترین صورت نشان دهد، پیش از انقلاب، در برابر مسئله‌دار شدن شهر محله‌ای کاملاً علیه فهم مبتنی بر جامعه از شهر داوری کرده است».

در برابر این نگاه که به تصویر و جایگاه شهر در سینمای عامه‌پسند تمایز می‌بخشد، بهارک محمودی در نوشته پنجم به این نکته اشاره می‌کند که فارغ از تصویر و رویکرد متفاوتی که میان فیلم‌های عامه‌پسند و فیلم‌های جریان نخبه‌گرای سینمای ایران به چشم می‌خورد، تحلیل محتوای همزمان این آثار در کنار یکدیگر نشان می‌دهد که مواجهات هر دو جریان موجود در سینمای قبل از انقلاب ایران در تصویر شهر شباهت مفهومی انکارناپذیری با یکدیگر دارند و تصویر شهر در هر دو جریان عامه‌پسند و نخبه‌گرای سینمای ایران در دهه‌های چهل و پنجاه با رویکردی صورت گرفته است که می‌توان آن را «ضدشهری» دانست.