کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه نشر نی

نقد و بررسی کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه

کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه اثر آرش رییسی نژاد به بررسی سیاست خارجی ایران در پیوند با تاریخ و جغرافیای منحصر به فرد این کشور می‌پردازد. این کتاب که در 9 فصل نگاشته شده، در ژوئن ۲۰۱۸ توسط انتشارات معتبر پالگریومک ‌میلان به چاپ رسیده است. حجم، وسعت و تنوع اسناد به کار رفته در این اثر، نشان‌دهنده‌ی اتکا به منابع دست‌اول و ارائه روایتی نو از سیاست ناگفته‌ی ایران در معادلات قدرت خاورمیانه است. نویسنده با تمرکز بر ویژگی‌های ژئوپلیتیکی ایران، بر نقش محوری شاه و دیگر نهادهای تصمیم‌گیر در سیاست خارجی کشور تأکید می‌کند. همچنین، برای نخستین بار به سرنوشت نامعلوم امام موسی صدر و روابط پیچیده ایران با ملامصطفی بارزانی می‌پردازد. آرش رییسی‌نژاد در کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه نشان می‌دهد که شاه ایران در خلال سال‌های 1337 تا 1357، با هدف حفظ امنیت ملی، یکپارچگی سرزمینی و مهار دشمنان خود، روابط استراتژیکی با کردهای عراقی و شیعیان لبنانی برقرار کرده بود. اگر شما هم به خواندن کتاب‌های علوم سیاسی علاقه دارید حتما به دسته‌بندی علوم سیاسی فیدیبو سر بزنید.

آرش رییسی‌نژاد، خالق شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه

آرش رییسی‌نژاد، متولد سال 1363، استادیار گروه روابط بین‌الملل دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران است. ایشان در حال حاضر به عنوان معاون این گروه نیز فعالیت می‌کنند.

چرا کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه را بخوانیم

کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه نقش محوری گروه‌های غیردولتی در سیاست خارجی ایران در خلال سال‌های 1337 تا 1357 را بررسی می‌کند. این کتاب روایتی نو از سیاست خارجی ایران در دوره‌ی پهلوی دوم ارائه می‌دهد که بر خلاف روایت‌های سنتی، بیشتر بر روابط ایران با گروه‌های غیردولتی مانند کردهای عراقی و شیعیان لبنان تمرکز دارد. این موضوع باعث خواهد شد  تا درکی عمیق‌تر از پیچیدگی‌های سیاست خارجی ایران در آن دوره به دست آورد. این کتاب به بررسی دوره‌ای حساس از تاریخ ایران و خاورمیانه می‌پردازد که در آن تحولات مهمی مانند انقلاب سفید، جنگ ایران و عراق و انقلاب اسلامی ایران رخ داده است. نویسنده کتاب از منابع دست اول متعددی مانند اسناد دولتی، خاطرات و مصاحبه‌ها استفاده کرده است. این موضوع اعتبار و اتکا‌پذیری کتاب را به طور قابل توجهی افزایش می‌دهد. رییسی‌نژاد در این کتاب به طور عمیق و بی‌طرفانه به بررسی موضوعات مورد بحث می‌پردازد و از ارائه هرگونه نظر یا تفسیر شخصی خودداری می‌کند. نویسنده در مقدمه کتاب، اهمیت روابط ایران با این گروه‌ها را در معادلات قدرت منطقه‌ای تشریح می‌کند. در فصل اول، خواننده با تهدیدها و فرصت‌هایی که حاکمیت تهران را به دنبال اتحاد با گروه‌های غیردولتی مانند کردهای عراقی و شیعیان لبنان سوق می‌داد، آشنا می‌شود. کتاب سپس به بررسی مراحل اولیه‌ی سیاست خارجی غیردولتی ایران می‌پردازد و تعاملات این کشور با نهادهای غیردولتی قبل از سال 1337 را شرح می‌دهد. در ادامه، به رسمی شدن این سیاست در دوره‌ی پهلوی دوم و چگونگی شکل‌گیری روابط با کردها و شیعیان لبنان پرداخته می‌شود. بخش بعدی کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه به اوج سیاست خارجی غیردولتی ایران اختصاص دارد، دوره‌ای که دولت شاه از این گروه‌ها برای پیشبرد اهداف منطقه‌ای خود به طور فعال بهره‌برداری می‌کرد. رییسی‌نژاد در ادامه، افول این سیاست‌ها را به دلیل تغییر پویایی‌های منطقه‌ای و ظهور چالش‌های جدید، تشریح می‌کند. کتاب در فصول پایانی، به بررسی کاهش نفوذ ایران بر گروه‌های غیردولتی در سال‌های منتهی به انقلاب 57 و فروپاشی نهایی رژیم شاه می‌پردازد. نویسنده همچنین پیامدهای استراتژی‌های به کار گرفته شده در این دوره را مورد تحلیل قرار می‌دهد. این اثر برای علاقه‌مندان به ژئوپلیتیک خاورمیانه، سیاست خارجی ایران و روابط بین‌الملل، اثری ارزشمند محسوب می‌شود. کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه تصویری روشن از ظهور و نوسانات روابط ایران با گروه‌های غیردولتی ارائه می‌دهد که بیش از سه دهه در سیاست امنیتی منطقه‌ای و بین‌المللی نقشی تعیین‌کننده ایفا کرده‌اند.

در بخشی از کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه می‌خوانیم

نهادهای داخلی ایران دوران پهلوی نقشی مهم در تداوم و دگرگونیِ سیاست خارجی غیردولتی ایران ایفا کردند. نهادها الگوهای قابل تشخیصی از قواعد و روال‌ها هستند. هر نهاد دربردارندۀ «روش‌های رسمی و غیررسمی، روال‌ها، هنجارها و عرف‌های تثبیت‌شدۀ درون‌سازمانیِ حوزۀ سیاسی است». نهادها، ساختارها را برمی‌سازند و محدودیت‌ها را تعیین می‌کنند. این محدودیت‌ها نیز زمینه‌ای را برای دگرگونی‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی فراهم می‌سازند. هم از این رو، نونهادگرایی نقش کلیدی نهادها را در دگرگونی‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی برجسته می‌کند. نونهادگرایی به دو رویکرد «نونهادگرایی عقلانی» و «نونهادگرایی تاریخی» تقسیم می‌شود. با وجود اهمیت نونهادگرایی عقلانی که بر تصمیمات استراتژیکِ کنشگران کلیدی در ایجاد دگرگونی‌های نهادی تمرکز می‌کند، کتاب پیش‌رو نونهادگرایی تاریخی را به کار می‌برد که بر کنش‌های متقابل میان نهادها در ادوار تاریخی خاص تمرکز دارد. بدین ترتیب، دگرگونی‌های عمده در سیاست خارجی غیردولتی ایران پیامدی است از رقابت میان نهادهای درونی ایران پهلوی که در بزنگاه‌های خاص تاریخی رخ داده است.

ژئوپلیتیک با روابط میان جغرافیا، قدرت و نظم جهانی سروکار دارد و بر چگونگی تأثیر فاکتورهای جغرافیایی بر سیاست بین‌الملل تمرکز می‌کند. ژئوپلیتیک خوانش و کنش فضایی روابط بین‌الملل است، به‌گونه‌ای که سیاست جهانی، منطقه‌ای و محلی همگی بعد ژئوپلیتیک دارند. همچنین، ژئوپلیتیک از طریق پیوندزدن جغرافیای فیزیکی با کشمکش بر سر قدرت، آبشخور تصورات استراتژیک نیز می‌شود. گذشته از این، ژئوپلیتیک بر نقش محدودیت‌ها و فرصت‌های جغرافیایی در اجرای سیاست خارجی کشورها تأکید دارد. از این دیدگاه، مجموعه‌ای ویژه از تهدیدها و فرصت‌ها ایران پهلوی را وادار به برقراری پیوندهای استراتژیک با نیروهای سیاسی و نظامی شمال میان‌رودان وساحل شرقی مدیترانه کرد. این مجموعه از تهدیدها و فرصت‌ها دارای جنبه‌های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی ‌ـ ‌توسعه‌ای بود. از این دیدگاه، نظریۀ محی‌الدین مصباحی چارچوبی نیرومند را برای تکامل و پویایی سیاست خارجی غیردولتی ایران فراهم می‌کند. این نظریه دیدگاهی در مورد سیستم بین‌الملل «متشکل از سه ساختار متمایز سیاسی ‌ـ ‌نظامی، هنجاری ‌ـ ‌هویتی و اقتصادی» ارائه می‌دهد. گذشته از عوامل جغرافیایی، هر دولت با پیامد کنش‌های متقابلِ حوزه‌ها و نیروهای سه‌گانه روبه‌رو می‌شود. همچنین، ماهیت و گسترۀ هریک از این حوزه‌های سه‌گانه متفاوت است. به گفتۀ مصباحی: «در ساختار نظامی ‌ـ ‌سیاسی این شکلِ یکپارچۀ دولت است که کنش می‌ورزد و واکنش می‌بیند، در صورتی که در ساختارهای هنجاری ‌ـ ‌هویتی و اقتصادی ‌ـ توسعه‌ای، دولت ورای سرشت و حاکمیت یکپارچۀ خود، با پیکره‌ای مرکب  کنش می‌ورزد و واکنش می‌بیند. این امر نشان‌دهندۀ اهمیت اجزای درونی دولت، ازجمله گروه‌ها، انجمن‌ها و نهادهای فرهنگی، هویتی، و اقتصادی، است»

پیشنهادهایی برای دوستداران کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه

اگر شما هم به خواندن کتاب‌های علوم سیاسی علاقه دارید پیشنهاد می‌کنیم حتما کتاب‌های زیر را که در فیدیبو در دسترس هستند، مطالعه کنید.

. ایران،جامعه کوتاه مدت و 3 مقاله دیگر نویسنده محمدعلی همایون کاتوزیان انتشارات نی

معمای اشغال سفارت آمریکا در ایران نویسنده جعفر مهدی نیا انتشارات  امیدفردا

فناوری، نوآوری و جنگ نوین نویسنده  استیو بلانک انتشارات مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی