کتاب از نابهنگامی حیات تا سترون‌ سازی خیال نشر گروه انتشاراتی ققنوس

جامعه‌شناسی ادبیات بخشی از مطالعات علوم اجتماعی است که به بررسی نسبت جامعه با امر ادبی می‌پردازد. این گرایش رویکردی نوظهور به متن ادبی است که تاریخی بیش از یک سده ندارد. با این حال، جامعه‌شناسیِ ادبیات نیز مانند دیگر رویکردهای نظری با پرسش‌هایی مواجه است که بسیار پیش از ظهور آن وجود داشته‌اند. جامعه‌شناسی ادبیات به سهم خویش تلاش می‌کند پرسش‌های موجود را بازتعریف کند و به برخی از آن‌ها پاسخ دهد.

یکی از پرسش‌های اساسی درباره ادبیات یا به طور کلی هنر نسبت آن با آگاهی است. آیا متون ادبی را نویسندگان و شاعران به شکلی آگاهانه پدید می‌آورند یا این آثار حاوی معرفتی‌اند که بدون گذار از خودآگاهی مؤلف به متن راه می‌یابند؟ آیا واسطه‌هایی چون فرم و تکنیک‌های ادبی به مثابه میانجی انتقال چنین آگاهی‌ای عمل می‌کنند یا نقشی خنثی دارند و تنها به مثابه ابزار به کار می‌روند؟ آیا آن‌ها تنها قالب بازنمایی امر واقع‌اند یا تغییراتی در آن ایجاد می‌کنند؟ نسبت آن‌ها با شرایط تاریخی‌ـ اجتماعی چیست؟ آیا فرم‌ها و تکنیک‌ها مستقل از این شرایط پدید می‌آیند یا با آن نسبتی دارند؟

نظریه‌پردازی حول پرسش از نسبت متن ادبی با آگاهی دو دسته متفاوت از متفکران را پدید آورده: دسته نخست بر وجوه زیبایی‌شناختی تأکید دارند و عموماً تولید متن ادبی را به مثابه امر آگاهانه تعریف می‌کنند، در حالی که دسته دیگر اهمیت معرفت‌شناختی متن ادبی را برجسته می‌سازند و نقش ناآگاهی در آن را مهم می‌دانند. از لحاظ تاریخی، آغازگاه این دوگانه را می‌توان در متفکران یونانی جستجو کرد و سپس تا جامعه‌شناسان مدرن پی گرفت. ارسطو متن ادبی را نتیجه توانایی‌های مؤلف تعریف می‌کرد و تولید آن را شامل قوانینی می‌دانست که قابل کشف و بررسی‌اند. به همین دلیل بوطیقای ارسطو بحثی درباره ابزار کار شاعر بود (اسکیلاس ۱۳۸۷، ۵۱). از نظر او، علت ظهور شعر کاملاً طبیعی بود (ارسطو ۱۳۸۷، ۱۱۷) و نیازی به مباحثی چون وحی یا الهام نداشت. در مقابل، افلاطون دیدگاهی متفاوت داشت. او نخستین متفکری بود که متن ادبی را حاوی معرفتی دانست که لزوماً در آگاهی مؤلف حضور نداشته. در رساله «ایون»، افلاطون (ضمن مکالمه سقراط با یکی از راویان اشعار هومر) بر آن است که شاعر آثار خویش را تنها به واسطه پیوند با خدایان می‌آفریند. به همین سبب شاعر صاحب هنر یا دانش خاصی نیست، بلکه تنها تحت تأثیر نوعی جذبه الهی قرار دارد: «[الهه شعر] به شاعران الهام می‌بخشد و آنان الهام را به دیگران منتقل می‌کنند، و زنجیری از شاعران ملهم به وجود می‌آید. در واقع، نه در سایه هنر، بلکه بر اثر الهام و تلقین خدایی است که همه شاعران بزرگ حماسی اشعار زیبایشان را می‌سرایند» (افلاطون ۱۳۷۲، ۱۴).

-متن از کتاب-