کتاب همگرایی آسیایی اثر زهرا توحیدی نشر انتشارات مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه

انتخاب استراتژیک ایران، آنگونه که از سند چشم‌انداز بیست ساله پیداست، نیل به جایگاه اول منطقه‌ای در حوزه‌های اقتصادی، علمی و فن‌آوری است. طبیعتاً این انتخاب بر سیاست خارجی کشور کارویژه‌های مشخصی را بار می‌کند؛ کار ویژه‌هایی که باید از طریق "تعامل سازنده و مؤثر "در روابط بین‌الملل پیگیری شوند. نویسندگان مدعی هستند که ایران برای تحقق انتخاب استراتژیک خود، نیازمند "گذار از تنهایی ژئوپلتیک" است تا اولاً بتواند خود را به عنوان فرصتی جمعی و عضوی از پیکره جهانی تصویرسازی نماید و ثانیاً بیش از تطبیق با فرایندهای بین‌المللی، به آنها جهت تأمین منافع خویش، شکل دهد. در این جهت مهمترین کارویژه‌های سیاست خارجی متناسب با سند چشم‌انداز، باید زمینه‌سازی برای جذب منابع بین‌المللی توسعه‌ای از یکسو و تولید و حفظ ثبات در محیط امنیتی ایران در حوزه‌های پیرامونی، منطقه‌ای و بین‌المللی از دیگر سو باشد. یکی از الزامات اجرای این کارویژه‌ها، پیوند زدن کشور با فرایندهای بین‌المللی است تا از یک سو بتوان از فرصت‌های ناشی از این فرایندها بهره گرفت و از دیگر سو، تهدیدات ناشی از آنها را در محیط امنیتی کشور مدیریت نمود. منطقه‌گرایی در آسیا، به ویژه با پیوستن چین، هند و ژاپن به عنوان بازیگران اصلی منطقه به آن، یکی از فرایندهای پراهمیت بین‌المللی است که ایران به عنوان بازیگری با موقعیت ژئوپلتیکی ممتاز و دارای دستور کار توسعه‌گرایانه باید نسبت خود با این روند را در وجوه مختلف تبیین نماید. تبیین صحیح این نسبت می تواند گشایشی استراتژیک برای کشور پدید آورده و بخش مهمی از بن‌بست‌های سیاست خارجی کشور را رفع نماید. ممکن است این موضوع مطرح شود که همگرایی در آسیا چندان ارتباطی با منافع ایران به عنوان کشوری خاورمیانه‌ای نمی‌تواند داشته باشد.در پاسخ، باید گفت که ایران به لحاظ موقعیت ژئوپلتیکی در هیچ منطقه‌ای نمی‌گنجد و در عین حال، با زیرسیستم های مختلف واجد پیوند است. نویسنده معتقد است که ایران اساساً کشوری آسیایی است و هویت خاورمیانه‌ای تا حد قابل توجهی بر آن بار شده است. ایران در طول تاریخ دراز خود، همواره یکی از امپراطوری‌های معظم آسیایی بوده و اساساً واژه آسیا را که واژه ای یونانی است، اول بار هرودوت در اشاره به امپراطوری معظم هخامنشی و برای تفکیک قائل شدن بین جهان یونانی و غیر یونانی به کار برده است. تعاملات گسترده ایران با دو تمدن چین و هند که جاده ابریشم نماد آن به شمار می‌آید، خود گواهی براین مدعاست. نفوذ متقابل این سه تمدن بر یکدیگر به اندازه‌ای بوده که هنوز آثار آن پیداست. از این رو، آنچه اهمیت دارد، تعاملات گسترده ایران با سایر تمدن های آسیایی در طول تاریخ است.تعاریفی که در دوران پس از جنگ دوم جهانی از مناطق مختلف ارائه شده است، تعاریفی غربی است و معیار نام گذاری مناطق مختلف، نسبت جغرافیایی این مناطق و دوری و نزدیکی آنها به غرب بوده است. بنابراین، این تعاریف اعتباری است و در پژوهش حاضر آسیا بر مبنای هویت تاریخی آن تعریف شده و ایران، نه در خاورمیانه بلکه در جنوب غرب این منطقه قرار گرفته است. ذکر این نکته ضروری است که موقعیت ایران با کشورهای تازه تأسیسی چون عربستان و امارات کاملاً متفاوت است. بر مبنای برخی دسته‌بندی‌ها، کشورها را بر اساس لحظه بنیادگذاری‌شان از هم متمایز می‌کنند. لحظه بنیادگذاری کشورهایی چون عربستان، به تحولات پس از جنگ دوم جهانی و زوال برخی امپراطوری‌ها برمی‌گردد و از این رو، این بازیگران در مراحل اولیه تکوین هویت ملی خود قرار دارند. در حالی که ایران از معدود کشورهای جهان است که لحظه بنیادگذاری آن به دوران باستان و تشکیل یک امپراطوری معظم و تاریخ‌ساز باز می‌گردد. ایران از انگشت‌شمار کشورهایی است که حدود سه هزار سال تداوم تاریخی دارد و نهاد دولت در آن، ریشه‌دار است. بنابراین چنین کشوری می‌تواند تعریف خاص خود را از مناطق داشته باشد و تعاریف موجود را اصلاح کند. دقت در ادبیات روابط بین‌الملل در چین و هند (که سابقه تاریخی مشابهی با ایران دارند)، نشان می‌دهد که رویکرد غالب در این ادبیات، تعریف آسیا به عنوان یک قاره با زیرسیستم‌های مختلف است؛ به گونه‌ای که در ادبیات آنان، به جای خاورمیانه، عمدتاً واژه "آسیای غربی" به کار گرفته می‌شود. از همین روست که چین و هند در سال‌های اخیر، با کشورهای عربی وارد همکاری‌های چندجانبه شده‌اند و مکانیسم‌هایی چون مجمع چین- اعراب و همکاری نهادینه هند و شورای همکاری خلیج فارس از آن جمله‌اند. باز در همین چارچوب است که از جاده ابریشم جدید سخن می‌رود؛ جاده‌ای که در غرب آسیا تغییر مسیر داده و برخلاف جاده قدیم، نه از ایران بلکه از عربستان و امارات می‌گذرد (Simpfendorfer 2009, 54-62). با وقوع چنین تحولاتی، آیا ایران می‌تواند نقش پرعظمت خود در جاده ابریشم را با پیوند استراتژیک با همگرایی آسیایی بازیابد؟ پژوهش حاضر، در پی یافتن پاسخی برای پرسش‌هایی از این دست است. در این راستا، اثر حاضر در شش فصل ساماندهی شده است. در فصل نخست مبانی نظری همگرایی منطقه‌ای با تاکید بر تجربه این روند در آسیا مورد بحث قرار گرفته است. فصل دوم معطوف به بررسی تاریخی روند همگرایی آسیایی در دوره پس از جنگ دوم جهانی است تا در پرتو آن خواننده در فضای بحث قرار گیرد. در فصل سوم ایده‌های رقیب برای پیشبرد روند همگرایی در آسیا با تاکید بر رویکردهای همگرایانه سه قدرت بزرگ این منطقه (چین، ژاپن و هند) مورد بحث قرار گرفته است. تاکید بر رویکردهای قدرت‌های بزرگ منطقه از آن روست که شکاف قدرت میان این بازیگران و سایرین بسیار است و در واقع روند همگرایی در آسیای امروز تا حد زیادی متأثر از رویکرد این قدرت‌هاست. فصل چهارم به اشاعه روند همگرایی از شرق به غرب قاره آسیا یا به بیان بهتر نمودهای احیای جاده ابریشم می‌پردازد. اگرچه به طور تاریخی همگرایی آسیایی در غرب آسیا و با شکل‌گیری سازمان عمران منطقه‌ای در ۱۹۶۴ آغاز شد، اما به دلایلی این روند ناکام ماند و شرق آسیا پرچمدار این روند در قاره شد. در این فصل نمودهای همگرایی میان دو سوی قاره با تأکید بر نقش قدرت‌های بزرگ آسیایی مورد بحث واقع شده است. نهایتاً فصل پنجم معطوف به تبیین فرصت‌های و تهدیدات ناشی از روند همگرایی آسیایی بر ایران به عنوان مهمترین بازیگر در غرب این قاره و کشوری با ژئوپولتیک چندگانه است.