کتاب روابط اقتصادی ایران و روسیه از آغاز تا سقوط قاجاریه محمد علی کاظم بیکی نشر انتشارات مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه

در اوایل سده ۱۹ میلادی سادکو، بازرگان خیالی روس، برای داد و ستد با ایران با دشواری‌هایی روبه‌رو بود که م. ماروین، خالق سادکو آن را تشریح کرده است؛ اما تنها بازرگانان روس با این سختی‌ها دست‌به‌گریبان نبودند؛ تجار ایرانی هم به نوبه خود برای بازرگانی با روسیه می‌بایست بر موانع متعدد فائق می‌آمدند که در خاک آن کشور و نیز در ایران، فعالیت ایشان را سخت طاقت‌فرسا می‌کرد. البته وجود موانع در راه داد و ستد میان ایران و روسیه به سده ۱۹ محدود نمی‌شد و بسیاری از دشواری‌ها؛ به‌ویژه آنچه انتنر در باب حمل‌ونقل برشمرده است، از سده‌ها قبل وجود داشت، چنان‌که مناسبات بازرگانی دوجانبه میان ایران و روسیه نیز از سده ۱۶ میلادی برقرار بود. روابط اقتصادی ایران و روسیه از جهاتی نباید موضوعی جدید برای پژوهش تلقی شود. درواقع این مناسبات پیشتر موضوع مطالعاتی بوده است که به فراخور کند و کاو در روابط سیاسی دوکشور و نیز کنجکاوی در رقابت قدرت‌های بزرگ، روسیه و بریتانیا و سپس این دو با ایالات متحده آمریکا، در ایران و آسیا به وجوهی از آن پرداخته‌اند. در هریک از این آثار، قطع نظر از انگیزه، منظر و ملاحظات پژوهشگران، موضوع در دوره زمانی و به مناسبت بررسی تاریخ سلسله‌ای خاص در دوکشور مطالعه شده‌اند. سیعهم مشکور. اثر حاضر به بررسی روابط اقتصادی این دوکشور، ورای برهه‌ها و سلسله‌ها، از ابتدای برقراری آن در سده ۱۰ق/ ۱۶م تا سقوط سلسله قاجاریه (۱۳۰۴ ش/۱۹۲۵) اختصاص دارد که تنها چندسال پس از زوال تزاریسم رخ داده بود (۱۳۳۵ ﻫ. ق/۱۹۱۷). ظهور کمابیش هم‌زمان نظام بلشویکی در روسیه شوروی و سلسله پهلوی در ایران (۱۳۰۴ش/۱۹۲۵) سرآغاز فصلی جدید در مناسبات دوجانبه بود؛ هرچند اندک نیست شمار کسانی که سیاست شوروی در قبال ایرانِ عصر پهلوی را قطع نظر از وجه ایدئولوژیک آن، دنباله توسعه‌طلبی روسیه تزاری تلقی کرده‌اند. برقراری روابط بازرگانی ایران و روسیه در عصر ظهور مناسبات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی خاص دوران مدرن بود که ضمن تغییر ساختارها، مفاهیم و انگاره‌های قرون وسطایی در اروپای غربی، سوداگری، استعمار و نیز رقابت‌های استعماری قدرت‌های آن قاره را در آسیا به دنبال داشت. اقدامات آن‌ها در خارج از اروپا با تفکرات و موازین مرکانتیلیستی ترویج، تفسیر و توجیه می‌شد. افزون بر آنکه در دوران مدرن با ویژگی‌های آن، به موازات تغییرات بنیادی در همه ارکان و افکار در اروپای غربی، ازیک‌سو توان صنعتی ـ اقتصادی، نظامی و سیاسی کشورهای آن سامان دگرگون می‌شد و ازسوی‌دیگر، به فراخور درجات تحول اخیر، سلسله‌مراتب قدرت در اروپا در معرض تغییر قرار می‌گرفت. برایند این تحولات چندبعدی، افزایش جاه‌طلبی‌ها، ملاحظات و رقابت قدرت‌ها بود که در داخل اروپا در قالب ظهور و سقوط اتحادهای سیاسی ـ نظامی دولت‌ها و در خارج از اروپا در چارچوب رقابت‌های استعماری سر برمی‌آورد. توجیه همه این تحولات، مرکانتیلیسم، حمایت از بازرگانان و منافع ملی بود. پرسشی که در این زمینه قابل‌طرح است، تأثیر فضای سیاسی و نیز اقتصادی ـ فرهنگی حاکم بر روابط غرب با شرق در مناسبات اقتصادی روسیه به‌عنوان کشوری اروپایی ـ آسیایی و ایران به‌عنوان کشوری آسیایی است. بررسی ماهیت مناسبات بازرگانی دوجانبه ایران و روسیه در بدو ظهور و تحولات احتمالی آن در طول زمان، دیگر هدف پژوهش کنونی است. دوران مدرن، چنان‌که اشاره شد، با تغییر در سیاست‌ها، برنامه‌های اقتصادی و توسعه صنعتی در داخل کشورهای اروپایی همراه بود که می‌توانست در راهبردهای آن‌ها در سیاست خارجی بازتاب یابد. مجموع این تغییرات، تعاملات کشورهای غربی با هم، تحول روابط آن‌ها را با کشورهای آسیایی رقم می‌زد. چنین تغییراتی می‌توانست مناسبات ایران و روسیه را، خواه اقتصادی و خواه سیاسی، تحت‌تأثیر قرار دهد و آن را دستخوش تحول کند؛ البته اگر دو کشور یا دست‌کم یکی از آن‌ها چنین تغییراتی را تجربه می‌کرد. در این زمینه، پژوهش حاضر در صدد آن است که تأثیر سیاست‌ها و برنامه‌ها در اقتصاد داخلی را بر مناسبات تجاری دوجانبه میان ایران و روسیه بررسی کند. -قسمتی از متن-