کتاب تربیت ولایی نشر کنکاش

انسان با توجه به ویژگی‌های منحصر به خود، نیازمند راه و روشی است تا وی را در انتخاب مسیر درست یاری کند؛ فلذا تربیت از ابتدایی‌ترین و ضروری‌ترین نیازهای او به شمار می‌رود و نقش به‌سزایی در سعادت یا شقاوت دنیوی و اخروی وی دارد. در کلیه مکاتب و نظام‌های آموزشی به مسئله تربیت، پرداخته شده است؛ اما این واژه نیز هم‌چون برخی واژه‌های کلیدی دیگر، از نظر تعریف، اصول، مبانی و روش‌ها مورد اختلاف صاحب نظران علوم انسانی قرار گرفته و هنوز به نقطه واحدی نرسیده است. در سال‌های اخیر به سبب رشد روزافزون تکنولوژی و فناوری‌های ارتباطی گوناگون، آموزش علوم با تأکید بر کاربست تکنولوژی‌های مدرن بر تعالیم اصیل تربیتی پیشی گرفته است. جنبه رقابتی و مقایسه‌ای در فضاهای آموزشی-رسمی و غیررسمی- علاوه بر ایجاد اضطراب و تشویش در متربی و خانواده، آن‌ها را از اهداف عالی تربیتی دور ساخته و برتری‌جویی و امتیازخواهی، هم‌چون خدای کاذبی فرمانروای افکار و نفوس آن‌ها گردیده است. خدمات مؤسسات آموزشی، ابزار، کتب و اپلیکیشن‌های کمک آموزشی بعضاً غیرضروری حتی به پیش از دبستان نفوذ کرده، لذت بازی و نشاط سالم را از متربی سلب کرده و در عوض، از طریق پررنگ کردن ضد ارزش‌ها هم‌چون پخش موسیقی، زینت و آرایش مربیان و... سعی در ایجاد نشاط کاذب متربیان دارند. البته در حیطه تربیت دینی، با توجه به فراگیری و اهمیت آن، آثار فراوانی نگاشته شده اما در بیشتر منابع موجود، تربیت دینی به طور کلی مد نظر بوده است؛ یا اصلا تربیت ولایی، با تعریف مورد نظر نوشتار حاضر، موضوع نبوده و یا اگر اشاره‌ای هم به آن شده، به معنایی دیگر آمده و یا در موارد نادر که این تعریف مد نظر بوده است، بسیار گذرا و غیر جامع به آن اشاره شده است و بیشتر جنبه ولایت‌مداری نسبت به بحث امام‌شناسی مورد تأکید واقع شده نه جنبه تربیتی آن. در گستره حیات بشر، اگر دین، به طور اعم و دین خاتم رسولان، محمد مصطفی(صلی الله علیه و آله) به طور اخص، تضمین کننده سعادت دنیوی و اخروی فرض، و مورد پذیرش قرار گیرد، اصلی‌ترین مبنای آن، توحید و یکتاپرستی است؛ بنابراین توحید، به عنوان اصلی‌ترین مبنای دین و حقیقت ولایت به عنوان شاخص‌ترین چهره دین، باید در رأس هرم تربیت قرار گیرد؛ یعنی بهترین راه تربیت- که مبتنی بر شناخت حقیقت انسان و همه نیازهای او است- راه وحی و سنت معصومین(علیهم السلام) است. هدف اصلی این نوشتار توجه دادن مربیان و مؤلفان تربیتی به شناخت و پذیرش ولایت مطلق خدا به منزله ربّ یگانه انسان و جهان و سپس ولایت پیامبر(صلی الله علیه و اله) و ائمه اطهار(علیهم السلام) به عنوان مربیان بر حق بشر، می باشد. منظور از تربیت ولایی، تربیتی است که در آن، ایجاد، رشد و نمو، پرورش بالقوه‌ها و توسعه وجودی یک فرد، از قبل از انعقاد نطفه، تحت سرپرستی و ولایت خالق یکتا قرار داشته و به طور مطلق از دستورات الهی پیروی نماید. در این نوع تربیت، فرد باید در مرحله نخست به وجود این ولی مطلق پی برده (بیدار کردن پیشینه‌های فطری) و نسبت به حقیقی بودن ولایت وی و سپس ولایت پیامبر(صلی الله علیه و اله) و ائمه اطهار(علیهم السلام) که خداوند به ایشان عطا فرموده است، معرفت پیدا کند؛ و در مرحله دوم، به ولایت مجازی والدین سرسپرده و اوامر آن‌ها را اگر در راستای اوامر الهی باشد، اطاعت و پیروی کند. در نوشتار حاضر، سعی بر آن است پس از توجه دادن به ضرورت ولایت مداری تربیت به معنای مذکور، تربیت ولایی را به طور خاص و جامع مد نظر قرار داده و تا حد امکان، کلیه مبانی، اصول، روش‌ها و اهداف مربوط به این نوع تربیت از منظر قرآن و سیره ائمه اطهار(علیهم السلام) را گردآوری و در یک مجموعه منسجم ارائه دهد.در این مجموعه واژه تربیت به مجموعه اعمال(مبانی، اصول و روش‌هایی) هدفمند، منظم و تدریجی اطلاق شده که در راستای پرورش تمامی استعدادهای بالقوه، به منظور نیل به کمال مطلوب می‌باشد. هم‌چنین مبانی به مجموعه‌ای از مؤلفه‌ها گفته می‌شود که زیرساخت‌های اعتقادی، فلسفی و نوع شناخت هر مکتب از مبدأ هستی، جهان و انسان را سامان می‌دهد و اهداف، خط مشی و شیوه‌های عملی در هر زمینه و عرصه‌ای بر اساس آن مبانی، بنیان نهاده می‌شود.(هاشمی، ۱۳۸۸: ۲۷) اصول تربیتی نیز به معنی قواعد کلی، دستورالعمل‌ها و تدابیری است که راهنمای مربی در جریان عمل تربیتی است. اصول بر مبنای اهداف ارائه می‌شود تا به نوعی ضامن قرار گرفتن در مسیر هدف باشد.(زهره کاشانی، ۱۳۸۸: ۱۷۲) الگوی تربیت ولایی، الگویی نظام‌مند براساس ارزش‌های معنوی اسلامی با تأکید بر خداباوری و خدامحوری در تمام مراحل تربیتی است و حرکت در جهت کسب مقام خلیفه اللهی را هدف خود قرار می دهد. در چنین الگویی، متربی در مقابل بسیاری از ناملایمات و آسیب‌ها در حصنی امن قرار دارد؛ چرا که خدای متعال وعده داده است کسی که مرا یاری کند او را یاری می‌کنم و کسی که تحت سرپرستی و ولایت خدا باشد، یعنی دین او را یاری کرده پس شامل حمایت او واقع می شود. نوشتار حاضر مأخوذ از پایان نامه سطح دو حوزوی در سه فصل: اول) مفهوم شناسی، دوم) مبانی و اصول و سوم) روش‌ها و اهداف تربیت ولایی تدوین شده؛ مبانی تربیت ولایی در سه عنوان معرفت‌شناسی، انسان‌شناسی و هستی‌شناسی دارای اصولی هم‌چون نیت‌محوری، توکل، جامع‌نگری، مسامحه و مهرورزی، تقدیم تزکیه بر تعلیم، حق‌مداری، جزامحوری و .. می‌باشد. هم‌چنین روش‌های تربیت ولایی در دو دسته انگیزشی و الزامی بررسی شده و در نهایت، حیات طیبه، نیل به نفس مطمئنه و قرب و رضوان را مورد هدف قرار می‌دهد. علی‌رغم فراوانی کتب و مقالات تربیتی، بیشتر آن‌ها به مواردی مشابه و تکراری هم‌چون آداب زناشویی و فرزندپروری اسلامی در دوران نوزادی پرداخته و فقط یکی دو مورد به تربیت ولایی اشاره کرده بودند.بنابراین نوشتار، در موضوع اصلی با قلّت منابع مواجه بود. در بحث تعاریف نیز، فرهنگ‌های اصطلاحی علوم تربیتی فقط به واژه‌های تخصصی اشاره کرده و از تعریف توصیفی- اصطلاحی واژه «تربیت» غفلت کرده بودند به طوری که به سختی از مقالات و کتب جامعه‌شناسی موجود و در دسترس، تعریف تربیت بدست آمد. هم‌چنین مطالب فصل دوم، یعنی مبانی و اصول تربیت ولایی، در هیچ منبعی به طور منسجم و با این عنوان، طرح نشده بود و به ناچار، فقط با اشاره به شاهد مثال‌های قرآنی و روایی به تبیین مبانی و اصول پرداخته شد که شاید تبیین کامل و بی‌عیبی نبوده و نیاز به بررسی چندین ساله داشته است؛ محدودیت زمانی و هم‌چنین محدودیت تعداد صفحات پایان‌نامه نیز بر شدت این محذورات افزود.