کتاب تاریخ جامع ایران جلد 1 نشر مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی

ثبت و ضبط و تدوین چند هزار سال تاریخ سرزمین و مردم ایران، با فراز و نشیب‌های بی‌مانند، وظیفه همه ایرانیانی است که برای مرز و بوم خود در عرصه تاریخ و تمدن بشر سهمی ممتاز و سترگ قائل‌اند. به رغم این همه، هنوز مجموعه‌ای نسبتاً جامع که مهمترین وجوه تاریخ ایران را، به شیوه‌ای محققانه بازگوید، پدید نیامده است. آثار پراکنده درباره ادوار مختلف یا مجموعه‌های محققانه‌ای که به‌ندرت در این موضوع منتشر شده، تنها گوشه‌هایی از تاریخ ایران را در بردارند. مجموعه‌ای که تحقیق و تدوین آن را قریب به دوازده سال پیش مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی بر عهده شناخته است یعنی تاریخ جامع ایران عنوان مجموعه‌ای است ۲۰ جلدی، مشتمل بر وجوه مختلف تاریخ سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران از دوران پیش از اسلام تا انقراض قاجار. مراد از ایران در این مجموعه، دنیای ایرانی یا ایران فرهنگی است که همواره قلمروی گسترده‌تر از مرزهای جغرافیایی این سرزمین را شامل می‌شده است. از این وجهه نظر، مجلدات و ابواب مربوط به تاریخ فرهنگی ایران، بی ‌شک از اهمیت خاص برخوردار خواهد بود. پنج جلد نخست تاریخ جامع ایران به تاریخ ایران پیش از اسلام اختصاص دارد. جلد اول مشتمل بر سابقۀ انسان کهن در فلات ایران و تمدن‌های پیش از آریایی‌ها، ورود آریائی به ایران عصر مادها و قسمتی از تاریخ سیاسی هخامنشیان است. جلد دوم با دنبالۀ تاریخ هخامنشیان آغاز شده است. تاریخ ایران به روزگار سلوکیان، دولتهای پراکنده یا ملوک الطوایف، عصر ساسانیان، و سر انجام تاریخ اساطیری ایران در همین جلد مورد بررسی قرار گرفته است. جلد سوم تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایران از آغاز تا پایان دورۀ ساسانی؛ آنگاه تشکیلات اداری و نظامی در ایران؛ و سرانجام باستان شناسی و هنر ایران در دوره‌های فرمانروایی مادها و هخامنشیان را در بر دارد. در جلد چهارم ضمن ارائه تحقیق در هنر و معماری ایران پیش از اسلام، به ادیان و آموزش و پرورش در ایران نیز توجه شده است. جلد پنجم هم مشتمل است بر تحقیق در زبان و ادبیات ایران، تاریخنگاری، جغرافیا نویسی، فلسفه و دانشهای دیگر. دوره اسلامی تاریخ جامع ایران، ۱۵ جلد از این اثر بزرگ را در بر خواهد داشت. جلد اول (ششم از مجموعه) شامل تاریخ ایران از فتح اسلامی تا ظهور دولت‌های نیمه مستقل و مستقل است و مباحثی چون فتوح ایران و آخرین روزهای دولت ساسانی، ایران در عصر حکومت قومی عرب، ایرانیان و ظهور دولت عباسی، وزارت و دیوانسالاری ایرانی و قسمتی از حکومتهای شرقی و غربی ایران عصر اسلامی را در بردارد. جلد دوم (هفتم از مجموعه) مشتمل بر تاریخ دولت‌های ایرانی در خراسان، شمال ایران، ایران مرکزی و غربی و جنوبی از طاهریان تا کاکوئیان است و در هریک از این ابواب تاریخ تشکیلات اداری و سیاسی نیز مورد بحث قرار می‌گیرد. دنبالة آل‌بویه، غزنویان و ایران در عصر سلجوقیان، برخی سلسله‌های کوچکتر در غرب ایران، مانند بنی‌ سکمان در ارمنستان و ملوک قراباغ عنوان جلد سوم از دوره اسلامی (هشتم از مجموعه) تاریخ جامع ایران به شمار می‌رود. جلد چهارم (نهم از مجموعه) به تاریخ ایران از اتابکان تا قسمتی از ایلخانان اختصاص یافته است. در این بخش دورة سلسله‌های موسوم به اتابکان، از اتابکان آذربایجان تا اینجوئیان، زمینه‌های هجوم مغول، جانشینان چنگیز، برپایی دولت ایلخانان، مورد بحث قرار می‌گیرد و سازمان‌های سیاسی اداری این ادوار مطالعه می‌شود. دنبالة ایلخانان تا ظهور صفویان، عنوان جلد پنجم (دهم از مجموعه) است و در همین جا علاوه بر دورة دوم ایلخانان به عصر ترکمانان و دورة مهم تیموریان و قسمتی از صفویان نیز پرداخته می‌شود. دنبالة عصر صفویان، ادوار حکومت افشاریان و زندیان در جلد ششم (یازده از مجموعه) مورد بحث قرار می‌گیرد. جلد هفتم (دوازدهم از مجموعه) به عصر قاجار، تحولات مذهبی، روابط خارجی ایران با عثمانی و دول قدرتمند اروپایی، زمینه‌های قیام و انقلاب مشروطه، نقش‌های طبقات اجتماعی در تحولات سیاسی و اجتماعی، ورود تمدن جدید به ایران و بسیاری مسائل دیگر نیز پرداخته می‌شود. در پیوست‌های همین مجلد دربارة خانات آسیای مرکزی، خانات گنجه و شکی و قراباغ، هرمز و خلیج فارس مطالعه شده است. جلد هشتم تا پانزدهم به تاریخ فرهنگی دنیای ایرانی اختصاص دارد. جلد‌های هشتم و نهم مشتمل بر تاریخ علم و ادب و حاوی مباحثی چون نقش ایرانیان در نقل و ترجمه آثار علمی به زبان عربی، عصر تصنیف آثار علمی، دانش‌های فلسفی و کلامی در ایران و میان ایرانیان، نجوم و ریاضیات، علوم طبیعی و پزشکی، بیمارستانها، دانشهای دینی و مذاهب فقهی، تصوف و فرق صوفیه، تاریخ نگاری و چند مبحث دیگر. جلدهای دهم تا دوازدهم (پانزدهم تا هفدهم مجموعه) شامل تاریخ زبان و ادبیات فارسی از آغاز عصر اسلامی تا پایان عصر قاجار خواهد بود. در این مجلد ادبیات فارسی در قلمرو فرهنگی ایران، بر حسب ادوار ادبی مورد بحث قرار می‌گیرد. دوره بازگشت ادبی، ادبیات مشروطه، ادبیات عامه، روزنامه و روزنامه نگاری، ادبیات اقوام ایرانی، تاریخ آموزش و پرورش و بسیاری از جمله دیگر ابواب این مجلدات است. جلد‌های سیزده و چهارده (هجدهم و نوزدهم مجموعه) مخصوص تاریخ هنر و معماری ایران شامل هنرهای دستی و تزئینی و نمایشی و آئینی، موسیقی و معماری است. جلد پانزدهم (بیستم مجموعه) به مباحث تاریخ اجتماعی، نظام حقوقی در ایران، ادیان و مذاهب در ایران، طبقات اجتماعی و حیات عامه اختصاص یافته است. کوشش‌های طراحان و مدیران علمی و اجرایی این اثر بزرگ بر آن مقصود بوده تا اثری «جامع» یا لااقل نسبتاً جامع پدید آورند. بطور کلی این اثر بیست جلدی، بیش از ۵۵ عنوان اصلی و ۱۶۰ عنوان فرعی و حدود ۳۰۰ عنوان فرعی‌تر را در بر می‌گیرد. در خلال تحقیق و تدوین این اثر، موضوع‌ها و عناوین فرعی دیگری به نظر رسید که در طرح اولیه وارد شد؛ اما ساختار اصلی طرح تاریخ جامع ایران، همچنان به قوت خود باقی است. مجموعه قابل توجهی از محققان طراز اول در زمینه‌های تاریخ و فرهنگ و ادب ایران، که در داخل و خارج از کشور مشغول تحقیق و تدریس‌اند، در تحقیق و تدوین این اثر بزرگ مشارکت دارند.