کتاب گذار بزرگ نشر انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد

بیش از صد‌و سی سال پیش، یعنی در سال ۱۹۸۵‌میلادی، امیل زولا نویسنده شهیر فرانسوی در رمان به‌یاد‌ماندنی و شاهکار خود "‌ژرمینال"، زندگی خانواده‌ای معدنچی را به‌تصویر کشید که در معدن زغال‌سنگی در شهرک معدنی مونتسو در شمال فرانسه کار می‌کردند. پدر‌بزرگ خانواده "ماهو" همواره در انتهای صحبت اخلاطی سیاه بالا می‌آورد. پسرانش همواره سرفه می‌کردند و سر و صورت همسر محنت‌کش او همواره از گرد زغال پوشیده بود. تصویر دردناک و تابلو واقع‌گرایانه‌ای که او با قلم توانای خود ترسیم کرد، صحنه ورود بشر به عصر انرژی جدید فسیلی را جاودان کرد. افراد این خانواده معدنچی و هزاران نفر مانند آنها کشاورزانی بودند که از زمین رانده شده و با امید فراوان به این منطقه آمده بودند تا دنیایی جدید و زندگانی توأم با سعادتی را آغاز کنند، اما دریغ که از چاله به چاه افتاده بودند. این کارگران توده عظیمی از گیاهانی را که میلیون‌ها سال قبل در زیر زمین به‌دام افتاده و فسیل شده بود از اعماق زمین بیرون کشیدند تا انرژی شیمیایی ذخیره‌شده در آنها بتواند به‌صورت انرژی حرارتی آزاد شود و گرما ایجاد کند و آب را به نیروی بخار تبدیل کند و این نیرو بتواند چرخ اقتصاد و تولید را به حرکت درآورد. بعد‌ها و با پیدایش موتور‌های درون‌سوز، نفت و گازوییل و سپس گاز طبیعی نیز به این جرگه پیوستند و به مدد این انرژی عظیم و کار میلیون‌ها نفر از هم‌سلکان خانواده ماهو تغییرات عظیمی در زندگی مردم و اقتصاد جهانی صورت گرفت. بشر با کاربرد این نیروی عظیم تمام بخش‌های کره زمین از قله کوه‌ها گرفته تا ژرفنای اقیانوس‌ها و از اعماق جنگل‌ها گرفته تا سواحل دریاها را مسخر خود کرد و شاهکار‌های مهندسی و ارتش‌های عظیم و صنایع پیچیده و کشاورزی گسترده‌ای ایجاد شد. اما این منبع انرژی نقطه ضعف بزرگی داشت. گاز‌کربنیک ناشی از احتراق آن کره زمین را مانند پتویی در بر گرفت و آن‌را به‌شدت گرم کرد. دوده سیاه و ذرات آلاینده همراه با آن نیز زندگی در شهر‌ها را به مصیبت تبدیل کرد. ۶۷ سال پس از انتشار کتاب امیل زولا فاجعه دود-مه لندن به‌وقوع پیوست. در لندن از ۵ تا ۸ دسامبر سال ۱۹۵۲ چشم چشم را نمی‌دید. وارونگی هوا و آلودگی شدید ظرف چهار روز جان ۴۰۰۰ نفر را گرفت و به دستگاه تنفسی ۱۰۰ هزار نفر صدمه زد و آنها را بیمار و ناتوان کرد. پژوهش‌های جدید میزان تلفات را ۱۲۰۰۰ نفر اعلام کرده است. این فاجعه پس از آن، به‌موازات رشد و توسعه شهر‌های بزرگ و مصرف هر‌چه بیش‌تر سوخت‌های فسیلی، در تقریباً همه مراکز صنعتی و تجاری بزرگ جهان به درجات مختلف تکرار شد و به‌مرور ایام آلودگی هوای شهری و تنفس هوای ناسالم به هنجار شهر‌های بزرگ تبدیل شد. دیری نکشید که صدای اعتراض از هر گوشه برخاست. وجدان و آگاهی جامعه بشری باری دیگر از یک آستانه ادراک جدید گذر کرد و اندیشه نفی سوخت‌های فسیلی شکل گرفت. اعتراض و مطالبه‌گری از یک‌سو و پژوهش و تجربه از سویی دیگر پیشرفت کرد و نتیجه آن بود که این منبع ناسالم انرژی هنوز ۱۵۰ سال بیش‌تر از عمرش نگذشته، عقب‌نشینی کرد. دراقع تاریخ سرعت گرفته است. ده هزار سال طول کشید تا بشر از مرحله استفاده از نیروی حیوانات برای کار و حمل‌و نقل به مرحله استفاده از زغال‌سنگ برسد اما حرکت به‌سوی کنار گذاشتن سوخت‌های فسیلی تنها اندکی بیش از یک قرن پس از رواج آن آغاز شد. اما وقایع دیگری نیز در این عقب‌نشینی نقش داشت. در سال ۱۹۷۳ جنگ دیگری بین اعراب و اسراییل در‌گرفت که به جنگ رمضان مشهور شد. در این جنگ پیروزی با اعراب بود. آمریکا به اسراییل کمک نظامی کرد و در مقابل کشور‌های عربی – شامل هفت کشور عربی عضو اپک به‌اضافه مصر و سوریه- شیر‌های نفت را بستند و صادرات نفت را تحریم کردند. این تحریم بیش از چهار‌ماه طول کشید و در پایان آن قیمت نفت از بشکه‌ای سه دلار به بشکه‌ای ۱۲‌دلار افزایش یافت. ناگهان در کشور‌های اروپایی، ژاپن، کانادا و ایالات متحد – که در آن سال‌ها با کمبود نفت مواجه بود- همه چیز می‌باید چهاربرابر می‌شد. این واقعه به شوک نفتی ۷۳ معروف شد و بسیاری از تحلیلگران غربی معتقدند که تحریم نفتی سال ۱۹۷۳ بعد از بحران بزرگ سال‌های دهه سی میلادی مهم‌ترین واقعه‌ای بوده که اثرات درازمدتی بر اقتصاد آمریکا داشته است. این واقعه نیز تأثیر منفی قاطعی بر موقعیت منابع فسیلی انرژی داشت و موجب شد آمریکا و دیگر کشور‌های غربی به سرمایه‌گذاری سنگین در تحقیق و توسعه سایر منابع انرژی و تشویق منابع تجدید‌شدنی انرژی دست یازند. اندکی بیش از چهل سال از شوک نفتی ۱۹۷۳‌می‌کذرد و چنان‌چه در کتاب حاضر خواهید دید اکنون زغال‌سنگ، نفت، گازوئیل و گاز طبیعی همگی به منابعی رو به افول تبدیل شده‌اند و نرخ رشد آنها در دو دهه اخیر بسیار کُند شده است. بر‌عکس، انرژی‌های پاک یعنی انرژی باد، خورشیدی و زمین-گرمایی، پیوسته به‌سرعت گسترش می‌یابند. در پایان سال ۲۰۱۴ ظرفیت تولید انرژی بادی جهان ۳۱۸‌هزار مگا‌وات بود که برای تأمین برق ۲۴۰‌میلیون خانه در کشور‌های جهان سوم و یا ۸۰ میلیون خانه در آمریکا کفایت می‌کرد. نرخ رشد انرژی بادی در دو دهه اخیر سالانه ۲۰‌درصد بوده و در شرایطی که رشد اقتصاد جهانی سالانه حدوداً زیر سه در‌صد است، چنین رشدی حیرت‌انگیز است. ظرفیت تولید انرژی خورشیدی نیز از سال ۲۰۰۸ تا سال ۲۰۱۳ میلادی ۹ برابر افزایش پیدا کرده و از ۱۶‌هزار مگا‌وات به ۱۳۹‌هزار مگا‌وات رسیده است. این مقدار انرژی برای تأمین برق تمام خانه‌های آلمان یعنی کشوری که ۸۳ میلیون نفر جمعیت دارد کفایت می‌کند. انرژی‌های پاک مزایای بسیاری دارند. این انرژی‌ها فراوانند، کربن منتشر نمی‌کنند و تمام‌نشدنی‌اند. هر‌چه امروز مصرف کنید برای فردا کم نمی‌آورید. این انرژی‌ها به آب نیاز ندارند، سوختی مصرف نمی‌کنند و به زمین اندکی نیاز دارند. این منابع انرژی به‌سرعت به بهره‌برداری می‌رسند و یک نیروگاه بادی را می‌توان ظرف کم‌تر از یک سال به تولید رساند. اما ویژگی اصلی انرژی‌های پاک آن است که هزینه آنها پیوسته با سرعتی زیاد کاهش می‌یابد و در عین حال محلی هستند. این انرژی‌ها بسیار سهل‌الوصول‌اند. هر کشوری از منابع بادی و خورشیدی و زمین-گرمایی و انرژی آبی بهره‌ها دارد و می‌تواند انرژی مورد نیاز خود را تولید کند. دیگر لازم نیست همه جهان برای تأمین انرژی خود به منطقه جغرافیایی خاصی وابسته باشد و این منطقه به‌همین سبب همواره با جنگ و مصایب ناشی از آن روبرو شود. این ویژگی انرژی‌های پاک تأثیر بسیار زیادی بر چهره زندگی مردم، اقتصاد انرژی، حمل‌ونقل و سیاست جهانی خواهد داشت. ما وارد عصر جدیدی شده‌ایم "‌عصر انرژی‌های پاک"‌، عصری که هر‌کس می‌تواند انرژی مورد نیاز خود را بر پشت بام خویش تولید کند. این دوران ویژگی‌های خاص خود را خواهد داشت. در کتاب حاضر وضعیت زغال‌سنگ، نفت، انرژی اتمی و گاز طبیعی به‌تفصیل مورد بررسی قرار گرفته و علل مصرف و دلایل کنارگذاشته‌شدن آنها بررسی شده است. در بخش دیگری از کتاب وضعیت کنونی انرژی خورشیدی و بادی و زمین-گرمایی و نیروی آب با تفصیل و با مستندات کامل بررسی شده است. امیدواریم که گذار انرژی هرچه سریع‌تر صورت پذیرد تا بشر از چنگ سیاهی و آلودگی‌ای که از ۱۵۰ سال پیش تا کنون نه‌تنها خانواده معدنچیانی مانند خانواده "ماهو" در فرانسه قرن نوزدهم بلکه تمام مردم جهان را گرفتار بیماری و تعب کرده است برهد و امیدواریم که کشور ما با استفاده از منابع مالی فراوان حاصل از فروش نفت بتواند هرچه سریع‌تر در این زمینه‌ها سرمایه‌گذاری کند و به توسعه اقتصادی پاک و سالمی دست یابد.