کتاب دفتر تعزیه 16 نشر انتشارات نمایش

بار دیگر جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی فرصتی را برای انتشار پژوهش‌های انجام شده پیرامون این نحله‌های نمایش فراهم آورده است و مکتوبی که اینک پیش روی شماست حاصل تلاش پژوهشگرانی است که بدون هیچ چشم‌داشتی برای حفظ و احیاء دستاوردها و تجارب پیشینیان می‌کوشند بی‌آنکه اجر ببینند زجر اتهاماتی چون «کهنه‌پرستی» را به نقد جان می‌خرند. جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی مفتخر است که با انتشار نتایج کار این پژوهشگران گامی هرچند اندک در راستای شناسایی اصول و قواعد این نمایش‌ها برداشته است و امیدوار است با تداوم این جریان و با همیاری نهادها و سازمان‌های ذی‌ربط بنیادهای پژوهشگاه نمایش‌های ایرانی به زودی پی افکنده شود. داوود فتحعلی‌بیگی دبیر جشنواره مجالس تعزیه گردآوری‌شده در این دفتر علاوه بر اینکه از شبیه‌نامه‌های نام آشنا در نزد شبیه‌خوانان است، به‌دلیل اعتبار اسنادی و نشان دادن سیر تغییر و تحول آن‌ها نیز دارای اهمیت است که از آن جمله می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: ۱ـ پیشینه تشبیهات و ترکیبات لغوی به‌کارگرفته شده در شبیه‌نامه‌های متأخرتر ۲ـ اوزان و قالب‌های شعری ۳ـ موقعیت‌های نمایشی و چگونگی زبان حال ۴ـ تکرار و تغییر برخی ابیات با همان مضامین قبلی ۵ـ تاثیرگذاری بر سروده‌های بعدی شبیه‌نامه‌نویسان مانند میرعزا، انجم و مداح قزوین... چنانکه در مجلس تعزیه‌ی وفات سکینه مشهود است، این مجلس شبیه، سال‌ها بعد از سرایش توسط تعزیه‌نویسان متاخرتر با نام وفات رقیه بازآفرینی شد که هنوز اجرا می‌شود. از نکات قابل توجه دیگر، آورده شدن واژه «نقابدار» بعد از نام مسلم «مسلم نقابدار» در تعزیه طفلان مسلم بن عقیل است که نشانگر شخصیت از جنس روح (ناپیدا) است. آمدن واژه نقابدار بعد از عنوان شخصیت در تعزیه‌های وفات سکینه و طفلان مسلم گواه آن است که پوشاندن صورت خواننده شبیه ارواح به عنوان یک نشانه و قرارداد اجرایی تعزیه در آن زمان مرسوم بوده است. واژه نقابدار بعدها به واژه‌ی غایب در مجالس تعزیه تغییر یافت چنانکه امروزه در تعزیه به شبیه «مسلم نقابدار»، «مسلم غایب» گفته می‌شود. در میان صورت اشیایی که در اجرای مجلس تعزیه شهادت طفلان مسلم لازم است، «دو سر» آورده شده که معلوم می‌دارد در آن زمان استفاده از مجسمه در تعزیه رایج بوده است. در پایان صورت اشیاء نوشته شده: «یک طبل هم لازم است» که می‌توان به دو منظور آورده شده باشد: اول اینکه در گذشته تعزیه‌خوانان در بسیاری مناطق بویژه در روستاها به منظور پر کردن فاصله صحنه به هنگام اجرا از ساز طبل استفاده می‌کردند. منظور دوم می‌تواند به‌کارگیری طبل توسط شبیه منادی و عسس به منظور جارزدن ابلاغ فرمان ابن زیاد در خصوص گم شدن طفلان مسلم باشد که شاید از چنین رسمی در زمان سروده شدن این مجلس تأثیر پذیرفته باشد. گفتنی است که به منظور مشخص‌کردن راه یافتن برخی ابیات مجالس این دفتر به سروده‌ی شبیه‌نامه‌نویسان بعد از سال‌های (۱۲۵۵ ـ ۱۲۴۲) به نام آن‌ها با ذکر تخلص در پانویس اشاره شده است مانند میرعزا، انجم، مداح قزوین.