کتاب جنبه های رمان نشر انتشارات نگاه

«جنبه‌های رمان» نام کتابی اثر «ادوارد مورگان فورستر» است. این کتاب بر اساس مجموعه‌ای از سخنران‌های این نویسنده در کالج ترینیتی کمبریج، گردآوری و تدوین شده است. فورستر در این سخن‌رانی‌ها روی جنبه‌های مختلف رمان مانند داستان، شخصیت‌ها، طرح، فانتزی، انگاره و آهنگ، به طور خاص در ادبیات انگلیسی تمرکز دارد. این کتاب نخستین بار در سال 69 با ترجمه‌ی «ابراهیم یونسی» در انتشارات نگاه منتشر شده و در سال 91 به چاپ ششم رسیده است.

مروری بر فصل‌های کتاب جنبه‌های رمان

این کتاب در هشت بخش نوشته شده است. بخش اول شامل مقدمه است. در این مقدمه فورستر به افرادی که در تدوین و نگارش این کتاب نقشی داشته‌اند اشاره می‌کند. او کلیاتی از آثار داستانی دنیا را هم مرور می‌کند، اما تاکیدش روی ادبیات انگلیسی است. او در این بخش نویسنده و به تعاقب آن، منتقد خوب و بد را از هم جدا دانسته و هر کدام از این گروه‌ها را با دلایل محکمه‌پسند خودش بررسی کرده است.

در بخش دوم با «داستان» آشنا می‌شویم. مهم‌ترین جنبه‌ی اصلی رمان داستان‌سرایی است. او در این بخش به اهمیت قدرت داستان‌پردازی در یک رمان و تاثیر آن در ماندگاری یک اثر اشاره می‌کند.

پس از بررسی داستان که یکی از ساده‌ترین و اساسی‌ترین جنبه‌های رمان است، در بخش سوم با یک موضوع جالب و جذاب آشنا می‌شویم: «بازیگران». اینجا همه چیز درباره‌ی افراد و سرنوشت‌شان است، نه محتوای کلی داستان. این مبحث به دلیل اهمیتی که دارد، بخش چهارم کتاب را هم به خود اختصاص داده است.

در بخش پنجم درباره‌ی «طرح» داستان می‌خوانیم. اینجا جایی است که نویسنده قدرت خود را در ساخت و پرداخت اتفاقات و اندیشه‌های جاری در ذهن شخصیت‌هایش نشان می‌دهد. او دانای کلی است که از همه چیز خبر دارد و مثل یک خدای زمینی می‌تواند هر حادثه یا شخصیتی را خلق یا نابود کند.

در بخش ششم با «فانتزی» آشنا می‌شویم. فورستر اینجا تاثیر فانتزی و عنصر خیال‌پردازی در شرح و بسط حوادث داستان حرف می‌زند. در این بخش تفاوت میان یک خطابه‌ی رسمی و داستانی پرکشش هم بررسی می‌شود.

فصل هفتم درباره‌ی «فرابینی» است. در این بخش با نیروی فرابینی و کائنات در شکل‌گیری یک داستان تاثیرگذار و پر از روح و هستی آشنا می‌شویم.

در فصل هشتم از «انگاره و آهنگ» می‌خوانیم. در اینجا با معنی انگاره و آهنگ و داستان آشنا می‌شویم و تاثیر این دو عنصر را در جذابیت و درک عمیق‌تر جریان رمان می‌بینیم.

درباره کتاب جنبه‌های رمان

او در این کتاب چندان به کتاب‌های خارج از انگلستان اشاره نمی‌کند. او با فروتنیِ تمام می‌گوید که حتی اگر بتواند هم از این کار خودداری می‌کند، چون تخصصی در زمینه‌ی ادبیات سایر سرزمین‌ها ندارد. با این حال عظمت آثار ماندگار و قدرتمند سایر کشورها را می‌ستاید و آن را برای شناخت بهتر سیر رشد و تکامل ادبیات داستانی در تاریخ بشر، دانستن انواع ادبیات دنیا ضروری و اجتناب‌ناپذیر است.

فورستر در جریان این کتاب، زمان و دوره‌های زمانی را نادیده گرفته است. همان‌طور که خودش در مقدمه‌ی این اثر گفته، رمان‌نویسان انگلیسی همه با هم در اتاقی دایره‌وار نشسته‌اند و هم‌زمان، رمان‌های خود را می‌نویسند. هیچ کدام از این نویسندگان در این اتاقک فرضی، به این فکر نمی‌کنند که متعلق به چه دوره‌ای هستند، آن‌ها فقط به قلم و کاغذی که در دست دارند توجه می‌کنند و رسالت‌شان این است که کتابی بنویسند. فورستر نویسندگان انگلستان را جمعی هیپنوتیزم شده و از خود بی‌خود می‌داند که جوهره‌ی وجود و غم و شادی‌شان از نوک قلم‌های‌شان روی کاغذ می‌آید. عنصر مشترکی که در این افراد وجود دارد، عمل آفرینندگی آن‌هاست. او معتقد است از میان این نویسندگان، کسی کامیاب‌تر از دیگران است که فارغ از دوره‌ی زمانی و جایگاه اجتماعی‌اش، بتواند موضوعی مناسب و ماندگار با تمام نسل‌های زمان خود و پس از آن انتخاب کند.

جنبه‌های داستانی که در این کتاب بررسی شده، هفت عنصر اصلی داستان‌نویسی است: داستان، شخصیت‌ها، طرح، فانتزی، فرابینی، انگاره و آهنگ. او از اصطلاح «جنبه» برای نام بردن این عناصر استفاده کرده چون معتقد است خیلی از آن‌ها ممکن است غیرعملی و مبهم باشد. فورستر معتقد است که گذشته از مکتب، نفوذ و مُد، در انگلستان تکنیکی هم وجود داشته که البته از هر نسل به نسل بعدی تغییر می‌کند. او حتی ظهور جنبش زنان در قرن نوزده و تاثیر آن را در ادبیات انگلستان بررسی می‌کند. در حالی که خیلی از منتقدان معتقد بودند همین که وضعیت زنان بهتر شد، اوضاع رمان هم بهبود پیدا کرد. او در این مورد از مثال آینه استفاده می‌کند: «عبور یک دسته از مقابل آینه موجب بسط و کمال آینه نخواهد بود. آینه زمانی بهتر می‌شود که پوشش تازه‌ای از جیوه پیدا کند».

درباره ادوارد مورگان فورستر

فورستر در سال 1879 در انگلستان به دنیا آمده است. او یکی از معروف‌ترین رمان‌نویسان و منتقدان ادبی و اجتماعی انگلیس شناخته می‌شود. او بیشتر به دلیل نقدهای قدرتمند و تاثیرگذاری که در دنیای ادبیات از خود باقی گذاشته شهرت دارد، با این حال رمان «گذری به هند» از کتاب‌های داستانی این نویسنده است که با تیراژهای بالا و به سرعت در کتاب‌فروشی‌های تمام دنیا، فروخته شد. او در سال 1879 وارد کینگز کالجِ کمبریج شد و تا پایان عمر، پیوندی ناگسستنی با این کالج داشت. تا جایی که در سال 1964 به عضویت افتخاری آن درآمد، هر چند خیلی از دانشگاه‌های دیگر دنیا هم به او درجات افتخاری اعطا می‌کردند. این نویسنده و منتقد در سال 1970 در سن 91 سالگی درگذشته است.

در بخشی از کتاب جنبه‌های رمان می‌خوانیم

فضل‌نمایی در جنبه‌ی خوب خود عبارت است از اظهار بندگیِ جهل به علم. جنبه‌ای اقتصادی هم دارد، که نباید زیاد بر آن تاخت. بیشتر ما پیش از وصول به سنین سی، کاری را دست و پا می‌کنیم یا سربار خویشاوندان و نزدیکان می‌شویم؛ و بسیای از مشاغل را تنها می‌توان با گذراندن امتحان به دست آورد. دانشمند دروغین اغلب خوب از عهده برمی‌آید و وقتی هم که درمی‌ماند شکوه و عظمت ذاتی این گونه امتحانات را ارج می‌نهد و می‌ستاید. این امتحانات دروازه ورود به مشاغل‌اند و این قدرت را دارند که شرکت کننده را بختیار کنند یا با اَدبار قرین سازند. این دانشمند دروغین البته موضوع را با خود در میان نمی‌نهد و پوست باز کرده از خویشتن نمی‌پرسد که: «فایده‌ی کسب دانش چیست؟ خودشان به آدم کمک می‌کنند». فشار اقتصادی‌ای که احساس می‌کند اغلب نابِخود است و با این احساس به جلسه امتحان می‌رود: که آری، نگاشتن رساله‌ای درباره‌ی شاه لیر تجربه‌ای است سخت و هولناک، اما در عین حال بسیار ناب. و از بابت بدبینی یا سادگی خود نباید مورد ملامت قرار گیرد. تا زمانی که تحصیل علم با کسب معاش پیوند دارد و تا وقتی که تنها از طریق شرکت در این گونه امتحانات می‌توان احراز شغل کرد، نباید نظام امتحانی را به کم گرفت. اگر برای احراز شغل وسیله‌ی دیگری جز این تدبیر می‌شد، در آن صورت بیشتر آموزش موجود ناپدید می‌گردید و کسی هم از این بابت زیان نمی‌دید.