کتاب دور و کور سعید انواری نشر انتشارات موسسه فرهنگی هنری کتاب مرجع

دانشنامۀ جهان اسلام دایرة‌المعارفی است دربارۀ شریعت مقدس اسلام و تاریخ و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز اسلام تا زمان حاضر. مقالات این دانشنامه که به‌ترتیب الفبایی تنظیم شده است حوزۀ وسیعی از علوم و معارف را دربر می‌گیرد: اصطلاحات علوم قرآنی و حدیث و فقه و کلام و عرفان و فلسفه و ادبیات و هنر، سیرۀ انبیا و اولیا و ائمه (علیهم‌السلام)، شرح حال و آرای مفسران و محدّثان و فقها و متکلمان و فلاسفه و حکما و علما و عرفا و مورخان و شاعران و هنرمندان عالم اسلام، تاریخ سیاسی اسلام و سرگذشت خلفا و سلاطین و وزرا و خاندانهای حاکم، جغرافیای کشورها و بلاد اسلامی، وصف ابنیه و آثار تاریخی و مذهبی و شرح اعیاد و ایام دینی و ابزارها و پوشاکها و خوراکها و گیاهان و داروهای خاص جهان اسلام. بخشی از مقالات دانشنامۀ جهان اسلام، به‌خصوص آنچه دربارۀ اسلام و ایران و ادب فارسی است، اختصاصاً برای دانشنامه تألیف شده است که هم مؤلفان ایرانی و هم محققان مسلمان کشورهای دیگر در آنها مشارکت داشته‌اند. بخشی دیگر از مقالات، خاصه حوزه‌هایی که در ایران متخصص ندارد، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است. برخلاف دانشنامۀ ایران و اسلام و دایرة‌المعارفهای عربی و ترکی و اردو که ملتزم به ترجمه از یک منبع یعنی دایرة‌المعارف اسلام بوده‌اند، دانشنامۀ جهان اسلام بدون چنان التزامی با جست‌و‌جو در دایرة‌المعارفهای مختلف، مقاله‌های محققانه‌تر و مناسب‌تر را ترجمه کرده و در دانشنامه آورده است. گاه نیز از تلفیق دو یا چند مقالۀ معتبر به مقاله‌ای جامع‌تر با ساختاری مناسب‌تر پرداخته است. دو اصطلاح در کلام اسماعیلی. دور در لغت به معنای گردش و چرخش، و کور به معنای بسیارشدن، گردکردن چیزی، پیچیدن عِمامه بر سر و مدورکردن آن است. اصطلاح ادوار، جمع دور، به معنای «گردشهای فلک» و در مجاز به‌معنای «زمانها» به‌کار رفته‌است. دو اصطلاح دور و کور، گاه با هم و گاه جداگانه، و نیز صورتهای جمع آنها، ادوار و اکوار، به‌ویژه در ادبیات اسماعیلی به معنای دوره، عهد و مقطع زمانی کاربرد داشته‌است. معنای خاص‌این دو اصطلاح نزد اسماعیلیه با تصور آنان از زمان و تاریخ دینی بشر مرتبط است. اسماعیلیه قدیم زمان را توالیِ دورها می‌دانستند، که هر دوری آغازی و انجامی داشت. آنان براساس بینشی التقاطی درباره زمان، یعنی مرکب از آموزه‌ها و عقاید یونانی، یهودی - مسیحی، قرآنی، گنوسی و شیعی، تاریخ را برحسب دورهای پیامبرانی که قرآن تأییدشان کرده‌است، تفسیر می‌کردند. به اعتقاد آنها، تاریخ مقدس بشر در هفت دور که هریک طول زمان متفاوتی داشته‌است، به پایان می‌رسد، و هر دور با پیامبر ناطق و آورنده شریعتی شروع می‌شود. در شش دور نخستینِ تاریخ، ناطقان یا همان پیامبران اولوالعزم عبارت‌اند از: حضرت آدم، حضرت نوح، حضرت ابراهیم، حضرت موسی، حضرت عیسی علیهم‌السلام و حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم. هرکدام از این پیامبران یا ناطقها جانشینهایی داشتند به نام وصی که اساس یا صامت نیز خوانده شده‌اند. این جانشینها معنای درونی یا باطن پیام وحی یا شریعت دور خود را آشکار می‌کردند. این اوصیای شش‌گانه عبارت‌اند از: شیث، سام، اسماعیل، هارون یا یوشع، شمعون و علی علیه‌السلام. به‌دنبال هر وصی، هفت امام می‌آمدند که نگهبانان و محافظان معنای حقیقی کتب مقدّس و شریعت، از هر دو جنبه ظاهر و باطن، بودند. هفتمین امام هر دور به درجه ناطقیِ دور بعد می‌رسید، یعنی شریعتِ ناطق پیشین را نسخ و دور جدیدی را آغاز می‌کرد. طرح و ترتیب یادشده فقط در دور آخر تاریخ، یعنی دور هفتم، تغییر می‌کند. از دیدگاه آنان، امام هفتمِ دور ششم، یعنی دور پیامبری حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌و آله‌و سلم، محمدبن اسماعیل‌بن جعفرصادق بود که مخفی شد؛ هرگاه او در مقام قائم یا مهدی ظهور کند ناطق هفتم خواهد شد و بر دورِ معادی آخر حکمرانی خواهد کرد. بنابه باور اسماعیلیه نخستین، محمدبن اسماعیل شریعت اسلام را نسخ و دور پایانی جهان را آغاز خواهد کرد. اما او شریعتی نو نمی‌آورد، بلکه حقایق باطنیِ نهفته در شرایع قبل را کاملا آشکار می‌کند.