کتاب قهستان در دینه

شهرستان سرایان در شمال غربی استان خراسان جنوبی واقع است و از نقطه نظر جغرافیایی از سمت شمال به رشته­کوهی با حداکثر ارتفاع ۲۰۰۰ متر از سطح دریا و از سمت جنوب به کویر منتهی می­شود. طی بررسی باستان­شناسی صورت گرفته در سال ۱۳۹۰-۹۱ در مجموع ۱۶۹ اثر از بخش مرکزی (آیسک) این شهرستان شناسایی و معرفی گردید که دارای تنوع زیادی می­باشد. این آثار شامل قلاع، خانه­های قدیمی، برج­های دیده­بانی، آب انبارها و حوض انبارها، مساجد، پل‌ها، کاروانسراها، آسیاب‌ها و محوطه‌های باستانی می‌باشند. اکثر این آثار در قرون میانی و متأخر دوران اسلامی بنا گردیده‌اند. طبق شواهد موجود، سرایان به‌همراه شهرهای اطراف همانند فردوس و بشرویه در مسیر کاروان‌رو یزد به مشهد مقدس بوده و این مسیر سالانه حجم وسیعی از زوّار حرم امام رضا(ع) را به خود می‌دیده است. از این‌رو کاروانسراهای زیبا و بزرگ به‌همراه حجم وسیعی از حوض‌انبارها و آب­انبارها، که در راستای نیاز بومیان و زوّار ساخته شده‌اند، در این شهرستان­ها دیده می‌شود. اما در این میان شناسایی ۱۶ محوطۀ پیش از تاریخی در بخش مرکزی این شهرستان و بالاخص در دشت جنوبی شهر سرایان نشان از اهمیت آن در دوران مذکور دارد. هدف از این نوشتار شرح مختصری از بررسی مذکور با تأکید بر داده­های باستان­شناسی است تا جهت پژوهش­های آتی منطقه در اختیار علاقه­مندان قرار گیرد. در این طرح طبق معمول از روش­های میدانی و کتابخانه­ای با نمونه­برداری غیراحتمالی استفاده شده است. بدین‌صورت که ابتدا اطلاعات لازم به‌وسیله روش میدانی جمع­آوری شده و پس از انتقال به پایگاه داده­ها مورد تجزیه و تحلیل قرار می­گیرد. طرح پژوهشی بررسی و شناسایی باستان­شناسی بخش مرکزی شهرستان سرایان در اواسط سال ۱۳۹۰ تقدیم سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان خراسان جنوبی گردید که با موافقت و حمایت سازمان مربوطه در اسفندماه همان سال بخش میدانی این بررسی به انجام رسید. طی سالیان گذشته برخی از آثار تاریخی این شهرستان، که غالباً در داخل شهر قرار داشتند، در لیست آثار ملّی کشور ثبت شده‌اند. امّا شهرستان سرایان در هیچ برهه زمانی هدف بررسی باستان‌شناسی نبوده و از این‌رو لزوم بررسی جامع از تمام نقاط این شهرستان امری ضروری به‌نظر می‌رسید. شهرستان­های سرایان، بشرویه و فردوس به‌دلیل آب و هوای گرم و خشک و کویری بودن، کمتر مورد توجه باستان‌شناسان بوده، از این­رو مقاله حاضر ماحصل اولین پروژه بررسی باستان‌شناسی بخش مرکزی این شهرستان می‌باشد.