شهرستان سرایان در شمال غربی استان خراسان جنوبی واقع است و از نقطه نظر جغرافیایی از سمت شمال به رشتهکوهی با حداکثر ارتفاع ۲۰۰۰ متر از سطح دریا و از سمت جنوب به کویر منتهی میشود. طی بررسی باستانشناسی صورت گرفته در سال ۱۳۹۰-۹۱ در مجموع ۱۶۹ اثر از بخش مرکزی (آیسک) این شهرستان شناسایی و معرفی گردید که دارای تنوع زیادی میباشد. این آثار شامل قلاع، خانههای قدیمی، برجهای دیدهبانی، آب انبارها و حوض انبارها، مساجد، پلها، کاروانسراها، آسیابها و محوطههای باستانی میباشند. اکثر این آثار در قرون میانی و متأخر دوران اسلامی بنا گردیدهاند. طبق شواهد موجود، سرایان بههمراه شهرهای اطراف همانند فردوس و بشرویه در مسیر کاروانرو یزد به مشهد مقدس بوده و این مسیر سالانه حجم وسیعی از زوّار حرم امام رضا(ع) را به خود میدیده است. از اینرو کاروانسراهای زیبا و بزرگ بههمراه حجم وسیعی از حوضانبارها و آبانبارها، که در راستای نیاز بومیان و زوّار ساخته شدهاند، در این شهرستانها دیده میشود. اما در این میان شناسایی ۱۶ محوطۀ پیش از تاریخی در بخش مرکزی این شهرستان و بالاخص در دشت جنوبی شهر سرایان نشان از اهمیت آن در دوران مذکور دارد. هدف از این نوشتار شرح مختصری از بررسی مذکور با تأکید بر دادههای باستانشناسی است تا جهت پژوهشهای آتی منطقه در اختیار علاقهمندان قرار گیرد. در این طرح طبق معمول از روشهای میدانی و کتابخانهای با نمونهبرداری غیراحتمالی استفاده شده است. بدینصورت که ابتدا اطلاعات لازم بهوسیله روش میدانی جمعآوری شده و پس از انتقال به پایگاه دادهها مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد.
طرح پژوهشی بررسی و شناسایی باستانشناسی بخش مرکزی شهرستان سرایان در اواسط سال ۱۳۹۰ تقدیم سازمان میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان خراسان جنوبی گردید که با موافقت و حمایت سازمان مربوطه در اسفندماه همان سال بخش میدانی این بررسی به انجام رسید. طی سالیان گذشته برخی از آثار تاریخی این شهرستان، که غالباً در داخل شهر قرار داشتند، در لیست آثار ملّی کشور ثبت شدهاند. امّا شهرستان سرایان در هیچ برهه زمانی هدف بررسی باستانشناسی نبوده و از اینرو لزوم بررسی جامع از تمام نقاط این شهرستان امری ضروری بهنظر میرسید. شهرستانهای سرایان، بشرویه و فردوس بهدلیل آب و هوای گرم و خشک و کویری بودن، کمتر مورد توجه باستانشناسان بوده، از اینرو مقاله حاضر ماحصل اولین پروژه بررسی باستانشناسی بخش مرکزی این شهرستان میباشد.