کتاب پنجاه و سه نفر نشر انتشارات نگاه

گرچه در نگاه اول به نظر می‌رسد سیاست و ادبیات چندان وجه اشتراکی با یکدیگر ندارند اما بسیاری از وقایع سیاسی، زمانی‌که با زبان ادبیات بیان شده‌اند راحت‌تر درک شدند. یکی از کتاب‌هایی که به زبان ساده و هنرمندانه روزگار کشور را در دوره‌ی حکومت رضا شاه شرح می‌دهد اثر ماندگار بزرگ علوی به نام 53 نفر است.

خلاصه‌ای از کتاب پنجاه و سه نفر

کتاب 53 نفر در سال 1330 منتشر شد. بزرگ علوی با ادبیات جذاب و منحصر به‌فرد خود، دوران خفقان اوایل قرن 14 شمسی را شرح می‌دهد. 53 نفر خواننده را به زندان‌های سیاسی اواخر دوران رضا شاه می‌برد به نحوی که مخاطب به راحتی می‌تواند با زندانیان همراه شود و شرایط سخت آن‌ها را درک کند. نکته قابل توجه دیگر در 53 نفر این است که کتاب، روایت مستقیم و خشک تاریخ و مستندنگاری نیست و با زبان ادبی و شیوا برای جذابیت بیشتر و مطالعه راحت‌تر نوشته شده است.

بزرگ علوی واقعیت‌های تاریخی را از زمان بازداشتش در سال 1316 تا زمان آزادی او در شهریور 1320 در قالب داستان در کتاب  روایت کرده است. نویسنده درباره‌ی هدف نوشتن 53 نفر در مقدمه‌ی کتاب می‌نویسد: «در پنجاه و سه نفر من به کتاب خود بیشتر جنبه تاریخی می‌خواهم بدهم.»  علوی در این کتاب از آوردن نام اشخاص حکومتی خودداری کرد و علت آن‌را بی اهمیت بودن اشخاص و افراد می‌دانست:« عده‌ای می‌گفتند که چرا من میرغضب‌ها و دوستاق بان‌ها را با نام و نشان اسم نبردم. مردم می‌خواهند بدانند این شمرهای دوره جدید که به لباس شهربانی و قاضی و وزیر در آمده بودند، چه کسانی هستند، صرف نظر از اینکه در این اواخر روزنامه‌ها به حد کافی این اشخاص را شناسانده‌اند، اساسا ذکر اسامی این‌ها چه تاثیری دارد؟ ... به عقیده من این اشخاص تقصیری ندارند و اگر گناهی متوجه آن‌ها میشد ناچیز است این‌ها محصول اوضاع و احوالی هستند که مجموعا دوره سیاه نامیده می‌شود.» و در نهایت علوی هدف نهایی کتاب را گفته‌ی «دکتر ارانی» قرار می‌دهد که مردم با خواندن این کتاب می‌توانند اوضاع اجتماعی دوره‌ی سیاه آشنا شوند و از آن درس بگیرند: «مقصود من از پنجاه و سه نفر همین است. من میخواهم پیچ و مهره اجتماع دوره سیاه را به طور بارز به خوانندگان خود نشان دهم.... بنابراین اگر من موفق شوم که حادثه پنجاه و سه نفر را به طوری که در حقیقت بوده و وقایعی را که اطراف آن‌ها رخ داده، چنانکه شاید و باید، شرح دهم، گمان می‌کنم توانسته‌ام اوضاع اجتماع ایران را در بیست ساله اخیر تشریح کنم.» 

کتاب 53 نفر را انتشارات نگاه، ناشر تخصصی رمان، در سال 1389 منتشر کرده است وخرید نسخه الکترونیکی و دانلود کتاب در همین صفحه امکان‌پذیر است.  

53 نفر چه کسانی بودند؟

جمع 53 نفر گروهی از مخالفین حکومت در زمان رضا شاه بودند که در سال 1316 شمسی دستگیر شدند. بیشتر این افراد تفکراتی مخالف شیوه‌ی حکومت رضا شاه و نظام شاهنشاهی داشتند. با اینکه بیشتر این افراد از طبقه بالای جامعه بودند اما برای دفاع از حقوق کارگران تلاش می‌کردند. از جمله افراد مشهور در جمع 53 نفر می‌توان به تقی ارانی، احسان طبری، رضا روستا (پدر هما روستا)، خلیل ملکی، انور خامه‌ای، ایرج اسکندری و مرتضی یزدی اشاره کرد. بسیاری از این افراد قبل از زندانی شدن یکدیگر را نمی‌شناختند اما به دلیل باوری که به مرام اشتراکی داشتند با یکدیگر همراه شدند و گروه 53 نفر را تشکیل دادند. این گروه اهل شهرهای مختلفی مثل مازندران، آبادان، اصفهان و تهران بودند اما بیشتر آنها در تهران زندگی می‌کردند.

 علاوه بر بزرگ علوی که کتاب 53 نفر را درباره‌ی وقایع آن روزها نوشته است دکتر «انور خامه‌ای» هم  شرح حال آن روزها را در «کتاب اول خاطرات سیاسی‌اش» به‎طور کامل توصیف کرده است. اثر دیگری که درباره‌ی جریان 53 نفر نوشته شده است کتاب «خاطرات سیاسی دکتر خلیل ملکی» است که در این کتاب امانت و صداقت درباره‌ی رویدادها و اشخاص به‌طور کامل رعایت شده است، اما کتاب به بیان خاطرات به صورت پراکنده اکتفا می‌کند و گزارشی جامع و منسجم از یک واقعه تاریخی نیست. اما برخلاف این سه کتاب که با نگاهی مثبت نسبت به گروه 53 نفر نوشته شده است؛ «کامبخش» در کتاب «نظری به جنبش کارگری در ایران» سعی می‌کند جریان 53 نفر را بی اهمیت جلوه دهد و به جز چند سطر پراکنده به آن اشاره زیادی نکرده است.

بزرگ علوی، خالق ادبیات زندان

بزرگ علوی نویسنده، سیاست‌مدار و روزنامه‌نگار ایرانی در سال 1282 در تهران متولد شد و در سال 1375 در برلین به خاک سپرده شد. خانواده او از تجار و بازرگانان بودند و پدرش «سید ابولحسن علوی» که از فعالین سیاسی بود در برلین خودکشی کرد. بزرگ علوی یکی از نویسندگان توانمندی است که ادبیات داستانی ایران را متحول کرده است. سبک او بر پایه واقع گرایی است و مضامین سیاسی و اجتماعی را در بستری عاشقانه روایت می‌کند. یکی از ویژگی‌های جذاب نثر علوی این است که معمولا ابتدای داستان، گره‌ای را مطرح می‌کند و سپس داستان را پیش می‌برد و اتفاقاتی را شرح می‌دهد  که خواننده از روی‌دادن آن اتفاقات باخبر است. این نوع قصه‌پردازی بیشتر در ژانر ادبیات پلیسی به کار می‌رود اما علوی ادبیات سیاسی را با همین سبک روایت می‌کند.

بزرگ علوی، مؤلف این کتاب از دوستان صمیمی «صادق هدایت» هم بود. «غلامعلی فریور» دوست مشترک هر دو نفر بود و عاملی شد تا این دو نویسنده بزرگ با یکدیگر آشنا شوند. با خواندن کتابِ «پروین دختر ساسان» صادق هدایت، علوی به ادبیات صادق هدایت علاقه‌مند می‌شود و پس از آن بود که از طریق فریور با صادق هدایت ارتباط برقرار کرد و دوستی آن‌ها آغاز شد. بعدها بزرگ علوی و صادق هدایت به همراه مسعود فرزاد و مجتبی مینویی گروه ربعه را شکل می‌دهند. این گروه در واقع واکنشی در برابر گروه سبعه (حکمت، اقبال و سعید نفیسی برخی از اعضای آن بودند) بود و اسم آن کنایه‌ای به گروه سبعه داشت که در واقع تمام ادبیات ایران را در انحصار خود داشتند. اعضای ربعه که به گفته «مینویی» مرکز آن هدایت بود ادبیات گروه سبعه را پوسیده و کهنه می‌دانستند و با همین نگاه به نوشتن با سبکی نو و متفاوت روی آوردند که نتیجه آن چاپ چندین کتاب شد.

 نثر هدایت و بزرگ علوی از لحاظ سبک شبیه یکدیگرند اما تفاوت نوشته‌های آن‌ها در خلق شخصیت است. شخصیت‌های قصه‌های علوی در مقایسه با شخصیت‌های هدایت از لحاظ اجتماعی فعال‌تر و پویا‌تر هستند.

از کتاب‌های شناخته شده بزرگ علوی می‌توان به مجموعه داستان «نامه‌ها» که محور اصلی آن اختلاف میان پدران و فرزندان است و «چشمهایش» که مشهورترین اثر اوست و درباره‌ی رابطه‌ی عاشقانه یک زن متمول از طبقه بالای جامعه با یک مبارز سیاسی است و رمان «سالاری‌‌ها» که شرح حال تحولات خانواده‌های اشرافی است؛ اشاره کرد.

۵۳ نفر درباره کتاب بزرگ علوی چه گفتند؟

«دکتر انور خامه‌ای» کتاب پنجاه و سه نفر را مهم‌ترین اثر درباره‌ی بازداشت و دستگیری ٥٣ نفر می‌داند ولی معتقد است در نوشته‌‌ی علوی ایرادهایی دیده می‌شود. از جمله اینکه کتاب درباره‌ی پیدایش گروه، فعالیت و سازمان آن و علت دستگیری و در نهایت متلاشی شدن آن اطلاعی نمی‌دهد. بیشتر کتاب توصیفی حماسی از واقعه است به منظور تبلیغات سیاسی برای حزب توده و نه چیز دیگر. همچنین علوی ماهیت مارکسیستی گروه و پیوند آن ‌را با شوروی را پنهان می‌کند تا واقعه را به یک جریان لیبرال و ضد استبدادی بدل کند.

«نصرت الله جهانشاه لوی افشار» مولف کتاب «سرگذشت ما و بیگانگان» یکی دیگر از 53 نفربر‌خلاف بزرگ علوی به انتقاد از حزب توده و 53 نفر می‌پردازد و از پیامدهای ناگواری که حزب توده برای ایران به بار آورده است انتقاد می‌کند: « هم‌میهنان و به ویژه جوانان ما، که در آینده چه بسا سر راه‌شان چنین دام‌هایی گسترده خواهد شد، باید توجه کنند کارهای نادرست من و همکاران و هم‌گامانم در برپایی حزب توده و فرقه دموکرات آذربایجان، پی‌آمدهای شومی برای میهن‌مان به بار آورد و چه نوجوانانی را، که سرمایه ارزنده و گران‌ بهای میهن ما بودند، به کشتن داد و چه خانواده‌هایی را بی سر پرست و بی سر و سامان کرد. ما که به گمان خود می‌خواستیم زندگی هم میهنان خود را بهبود بخشیم، دانسته یا ندانسته، آن‌ها را به سوی پرتگاه نیستی راندیم.»

در بخش‌هایی از کتاب پنجاه و سه نفر می‌خوانیم

«چیزی که در زندان غیر قابل تحمل بود و اگر هر روز هم، هر ساعت هم تکرار می‌شد باز درد شدید در درون ما ایجاد می‌کرد. توهین بود ... این رفتار آژان‌ها با زندانیان یک علت مادی و اجتماعی نیز داشت، چه کسانی در دوره سیاه آژان می‌شدند؟ آن‌هایی که در زندگی معمولی هیچ کار دیگری از دستشان بر نمی‌آمد، آن‌هایی که به کار تن نمی‌دادند. این‌ها مردمان تو سری خورده ای بودند و فشار زندگانی روز به روز آن‌ها را تو سری خورتر می‌کرد. از این جهت نادانسته انتقامی در دل آن‌ها از اجتماعی که بدین روزشان انداخته بود، ایجاد شده بود و چون قدرت نداشتند که از اجتماع انتقام بکشند، دق دلی خود را سر کسانی که اوضاع و احوال دوره سیاه زیر دست آن‌ها کرده بود، در می‌آورند.»