کتاب محمدعلی‌میرزا دولتشاه
دانشنامۀ جهان اسلام

دانشنامه جهان اسلام دایره المعارفی است درباره شریعت مقدس اسلام و تاریخ و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز اسلام تا زمان حاضر. مقالات این دانشنامه که به ترتیب الفبایی تنظیم شده است حوزه وسیعی از علوم و معارف را دربر می گیرد: اصطلاحات علوم قرآنی و حدیث و فقه و کلام و عرفان و فلسفه و ادبیات و هنر، سیره انبیا و اولیا و ائمه (علیهم السلام)، شرح حال و آرای مفسران و محدّثان و فقها و متکلمان و فلاسفه و حکما و علما و عرفا و مورخان و شاعران و هنرمندان عالم اسلام، تاریخ سیاسی اسلام و سرگذشت خلفا و سلاطین و وزرا و خاندانهای حاکم، جغرافیای کشورها و بلاد اسلامی، وصف ابنیه و آثار تاریخی و مذهبی و شرح اعیاد و ایام دینی و ابزارها و پوشاکها و خوراکها و گیاهان و داروهای خاص جهان اسلام.
بخشی از مقالات دانشنامه جهان اسلام، به خصوص آنچه درباره اسلام و ایران و ادب فارسی است، اختصاصاً برای دانشنامه تالیف شده است که هم مولفان ایرانی و هم محققان مسلمان کشورهای دیگر در آنها مشارکت داشته اند. بخشی دیگر از مقالات، خاصه حوزه هایی که در ایران متخصص ندارد، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است. برخلاف دانشنامه ایران و اسلام و دایره المعارفهای عربی و ترکی و اردو که ملتزم به ترجمه از یک منبع یعنی دایره المعارف اسلام بوده اند، دانشنامه جهان اسلام بدون چنان التزامی با جست و جو در دایره المعارفهای مختلف، مقاله های محققانه تر و مناسب تر را ترجمه کرده و در دانشنامه آورده است. گاه نیز از تلفیق دو یا چند مقاله معتبر به مقاله ای جامع تر با ساختاری مناسب تر پرداخته است.
مشخصات کتاب شناسی هر مقاله که برای تحقیقات بیشتر علاقه مندان اهمیت وافر دارد عموماً در پایان مقاله آمده، ولی نشانی مطالب نیز ذکر شده است.
از آنجا که به نظر می رسید بسیاری از هموطنان مایل به مطالعه تنها برخی از مقالاتِ هر مجلّد هستند و نه همه آنها، و نیز از آنجا که با پیشرفت سریع فنّاوری، نیاز به عرضه و ارائه مقالات دانشنامه جهان اسلام در فضاهای مجازی لازم و ضروری می نمود، مناسب دیده شد تا دست کم شماری از مقالات دانشنامه مزبور که خوانندگان بیشتری دارد از طریق سایت فیدیبو در دسترس علاقه مندان و خوانندگان گرامی قرار گیرد. امید که این کار در راستای آشنایی خوانندگان با دانشنامه جهان اسلام و نیز در افزایش میزان مطالعه ایرانیان و گسترش فرهنگ مراجعه به مقالات تخصّصی و دائرهالمعارفی در هر موضوع گام موثری باشد.

بنیاد دایره المعارف اسلامی

بزرگ ترین پسر فتحعلی شاه قاجار بود. دولتشاه در ۷ ربیع الآخر ۱۲۰۳ در قصبه نوا در مازندران به دنیا آمد. مادرش، زیباچهر خانم، سی وسومین همسر فتحعلی شاه، از اهالی گرجستان بود.(۱) دولتشاه چند ماه از عباس میرزا نایب السلطنه بزرگ تر بود ولی چون مادرش از ایل قاجار نبود، نمی توانست جانشین شاه باشد.(۲) تاریخ ملقب شدن وی به دولتشاه مشخص نیست، ولی اعتمادالسلطنه(۳) نخستین بار ذیل وقایع ۱۲۲۶ از او با لقب دولتشاه یاد کرده است. او در ۱۲۱۳ به حکومت قزوین و گیلان منصوب شد.(۴) در ۱۲۱۵، با دختر احمدخان بیگلربیگی مراغه ای ازدواج کرد.(۵) در ۱۲۱۷، به همراه فتحعلی شاه در سرکوب نادرمیرزا، پسر شاهرخ شاه، و تصرف خراسان شرکت داشت.(۶) شاید به سبب اقتدار دولتشاه بود که در ۱۲۲۱ حاکمیت ایالات مجاور قلمرو عثمانی، یعنی خوزستان و لرستان و کرمانشاه، به وی سپرده شد.(۷) ناآرامی در مرزهای این مناطق، میان ایران و عثمانی اختلافاتی ایجاد می کرد. دولتشاه، به واسطه قدرتش، والیان عراق عرب را انتخاب می کرد و همین امر یکی از عوامل بروز درگیری بین دو کشور می شد.(۸) درگیریهای متعدد دولتشاه و حاکمان عثمانی از ۱۲۲۱ تا ۱۲۳۶، به رغم پیروزی و برتری محمدعلی میرزا، با وساطت علمای شیعی چون شیخ جعفر کاشف الغطاء (متوفی ۱۲۲۸) و پسرش شیخ موسی کاشف الغطاء و آقااحمد بهبهانی، خاتمه یافت.(۹) در ۱۲۲۴ محمدعلی میرزا دولتشاه، در دوره اول جنگهای ایران و روس، با بیست هزار سوار و پیاده و پنجعراده توپ به طرف تفلیس لشکرکشی کرد. او در محالّ حمانلو، سه منزلی ایروان، در جنگ با قوای روسیه عده ای را کشت و اسیر کرد. سپس، به تفلیس رفت و ایلهای آن مناطق را سرکوب کرد. قبایل بُزچَلّو و دیگر طوایف از ترس محمدعلی میرزا به اطاعت وی درآمدند و او پس از این پیروزی، به کرمانشاه بازگشت.(۱۰) دولتشاه در ۱۲۲۶ شهرهای سلیمانیه و شهرزور را تصرف کرد و عبدالرحمان پاشای بابان، حاکم شهرزور، را مطیع ساخت.(۱۱) در ۱۲۳۱، دولتشاه به نواحی لرستان و خوزستان نظم داد و اسدخان بختیاری را مطیع کرد.(۱۲) در ۱۲۳۵، به فرمان دولتشاه، ایل حیدرانلو که به عثمانی رفته بودند، به ایران بازگشتند.(۱۳) دولتشاه در آخرین درگیری خود با عثمانی پس از جنگ با محمدپاشا، حاکم شهرزور، هنگامی که از سلیمانیه به طرف بغداد می رفت، بیمار شد و در ۲۶ صفر ۱۲۳۷ درگذشت. او پیش از مرگ، حسن خان فیلی و اسدخان بختیاری را، که به اطاعت او درآمده و عفو شده بودند، به شهرهای خود فرستاد تا پس از مرگش برای آن دو اتفاقی نیفتد. جسد دولتشاه را بیرون کرمانشاه، در باغی که خود احداث کرده بود، دفن کردند.(۱۴) اعتضادالسلطنه(۱۵) تاریخ درگذشت او را ۲۳ صفر ۱۲۳۶ و مدفن او را در عتبات عالیات ذکر کرده است. پس از مرگ دولتشاه، پسر بزرگ وی، محمدحسین میرزا حشمت الدوله، حاکم کرمانشاه شد.(۱۶)