کتاب دیو
دانشنامۀ جهان اسلام

دانشنامه جهان اسلام دایره المعارفی است درباره شریعت مقدس اسلام و تاریخ و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز اسلام تا زمان حاضر. مقالات این دانشنامه که به ترتیب الفبایی تنظیم شده است حوزه وسیعی از علوم و معارف را دربر می گیرد: اصطلاحات علوم قرآنی و حدیث و فقه و کلام و عرفان و فلسفه و ادبیات و هنر، سیره انبیا و اولیا و ائمه (علیهم السلام)، شرح حال و آرای مفسران و محدّثان و فقها و متکلمان و فلاسفه و حکما و علما و عرفا و مورخان و شاعران و هنرمندان عالم اسلام، تاریخ سیاسی اسلام و سرگذشت خلفا و سلاطین و وزرا و خاندانهای حاکم، جغرافیای کشورها و بلاد اسلامی، وصف ابنیه و آثار تاریخی و مذهبی و شرح اعیاد و ایام دینی و ابزارها و پوشاکها و خوراکها و گیاهان و داروهای خاص جهان اسلام.
بخشی از مقالات دانشنامه جهان اسلام، به خصوص آنچه درباره اسلام و ایران و ادب فارسی است، اختصاصاً برای دانشنامه تالیف شده است که هم مولفان ایرانی و هم محققان مسلمان کشورهای دیگر در آنها مشارکت داشته اند. بخشی دیگر از مقالات، خاصه حوزه هایی که در ایران متخصص ندارد، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است. برخلاف دانشنامه ایران و اسلام و دایره المعارفهای عربی و ترکی و اردو که ملتزم به ترجمه از یک منبع یعنی دایره المعارف اسلام بوده اند، دانشنامه جهان اسلام بدون چنان التزامی با جست و جو در دایره المعارفهای مختلف، مقاله های محققانه تر و مناسب تر را ترجمه کرده و در دانشنامه آورده است. گاه نیز از تلفیق دو یا چند مقاله معتبر به مقاله ای جامع تر با ساختاری مناسب تر پرداخته است.
مشخصات کتاب شناسی هر مقاله که برای تحقیقات بیشتر علاقه مندان اهمیت وافر دارد عموماً در پایان مقاله آمده، ولی نشانی مطالب نیز ذکر شده است.
از آنجا که به نظر می رسید بسیاری از هموطنان مایل به مطالعه تنها برخی از مقالاتِ هر مجلّد هستند و نه همه آنها، و نیز از آنجا که با پیشرفت سریع فنّاوری، نیاز به عرضه و ارائه مقالات دانشنامه جهان اسلام در فضاهای مجازی لازم و ضروری می نمود، مناسب دیده شد تا دست کم شماری از مقالات دانشنامه مزبور که خوانندگان بیشتری دارد از طریق سایت فیدیبو در دسترس علاقه مندان و خوانندگان گرامی قرار گیرد. امید که این کار در راستای آشنایی خوانندگان با دانشنامه جهان اسلام و نیز در افزایش میزان مطالعه ایرانیان و گسترش فرهنگ مراجعه به مقالات تخصّصی و دائرهالمعارفی در هر موضوع گام موثری باشد.

بنیاد دایره المعارف اسلامی

عنوان گروهی از خدایان آریایی در ایران باستان، که به تدریج مقامشان تنزل یافت و به موجودات پلید اهریمنی بدل شدند؛ و در زبان و ادب فارسی نام موجودی افسانه ای که با آدمیان دشمنی دارد.

واژه دیو برگرفته از واژه هندواروپایی deiûo*، به معنای خدا، مشتق از ریشه dei-* (درخشیدن) و در اصل به معنای درخشان بوده است.(۱) این واژه در بسیاری از زبانهای هندواروپایی معنای اصلی خود (خدا) را حفظ کرده است.(۲) نام خدای بزرگ یونانیان، زئوس، نیز بازمانده همین واژه هندواروپایی است.(۳) واژه دیو، که در زبانهای ایرانی باستان و ایرانی میانه بار معنایی منفی دارد، ابتدا به خدایان مطرود و سپس به موجودات پلید اهریمنی اطلاق شده است. این واژه در اوستایی به صورت (daēva-(۴، در فارسی باستان (daiva-(۵، و در فارسی میانه (dēw(۶ بوده است.
آریاییان در آغاز دو گروه خدایان را می پرستیدند: اَسوره ها/ اَهوره ها(۷) و دِوَه ها/ دَیوه ها.(۸) در هند باستان، به تدریج اَسوره معنایی تحقیرآمیز به خود گرفت و به خدایان شروری اطلاق شد که در تقابل با دِوه ها بودند. در ایران، این تحول جهتی معکوس داشت، به این معنا که اهوره ها و در راس آنان، اَهوره مَزدا(۹) شایسته پرستش دانسته شدند و مقام دَیوه ها تنزل یافت و آنان به خدایان مطرود بدل شدند. این نوآوری را باید به زردشت نسبت داد، که به روایتی، در اواخر عصر نوسنگی و در زمان پیدایش سلاحهای مفرغی می زیست. او خدایان خشن طوایف جنگ طلب، یعنی دیوه ها، را موجوداتی شرور و غیرقابل پرستش دانست.(۱۰) در اوستای متاخر نیز زردشت نخستین کسی دانسته شده است که «دَیوه ها را نفرین کرد».(۱۱)
کهن ترین تلقی ایرانی از مفهوم دیو را در گاهان زردشت می توان یافت. زردشت خطاب به همه دیوان، آنان را «تخم (برخاسته) از اندیشه بد» خوانده است(۱۲) و گمراه کردن آدمی را «از زندگی خوب و بی مرگی» به آنان نسبت داده، چرا که مینویِ بد با اندیشه بد، دیوان را از این دو محروم کرده است.(۱۳)