کتاب دیوسکوریدس (گیاه‌داروشناس مشهور یونانی)
دانشنامۀ جهان اسلام

دانشنامه جهان اسلام دایره المعارفی است درباره شریعت مقدس اسلام و تاریخ و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز اسلام تا زمان حاضر. مقالات این دانشنامه که به ترتیب الفبایی تنظیم شده است حوزه وسیعی از علوم و معارف را دربر می گیرد: اصطلاحات علوم قرآنی و حدیث و فقه و کلام و عرفان و فلسفه و ادبیات و هنر، سیره انبیا و اولیا و ائمه (علیهم السلام)، شرح حال و آرای مفسران و محدّثان و فقها و متکلمان و فلاسفه و حکما و علما و عرفا و مورخان و شاعران و هنرمندان عالم اسلام، تاریخ سیاسی اسلام و سرگذشت خلفا و سلاطین و وزرا و خاندانهای حاکم، جغرافیای کشورها و بلاد اسلامی، وصف ابنیه و آثار تاریخی و مذهبی و شرح اعیاد و ایام دینی و ابزارها و پوشاکها و خوراکها و گیاهان و داروهای خاص جهان اسلام.
بخشی از مقالات دانشنامه جهان اسلام، به خصوص آنچه درباره اسلام و ایران و ادب فارسی است، اختصاصاً برای دانشنامه تالیف شده است که هم مولفان ایرانی و هم محققان مسلمان کشورهای دیگر در آنها مشارکت داشته اند. بخشی دیگر از مقالات، خاصه حوزه هایی که در ایران متخصص ندارد، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است. برخلاف دانشنامه ایران و اسلام و دایره المعارفهای عربی و ترکی و اردو که ملتزم به ترجمه از یک منبع یعنی دایره المعارف اسلام بوده اند، دانشنامه جهان اسلام بدون چنان التزامی با جست و جو در دایره المعارفهای مختلف، مقاله های محققانه تر و مناسب تر را ترجمه کرده و در دانشنامه آورده است. گاه نیز از تلفیق دو یا چند مقاله معتبر به مقاله ای جامع تر با ساختاری مناسب تر پرداخته است.
مشخصات کتاب شناسی هر مقاله که برای تحقیقات بیشتر علاقه مندان اهمیت وافر دارد عموماً در پایان مقاله آمده، ولی نشانی مطالب نیز ذکر شده است.
از آنجا که به نظر می رسید بسیاری از هموطنان مایل به مطالعه تنها برخی از مقالاتِ هر مجلّد هستند و نه همه آنها، و نیز از آنجا که با پیشرفت سریع فنّاوری، نیاز به عرضه و ارائه مقالات دانشنامه جهان اسلام در فضاهای مجازی لازم و ضروری می نمود، مناسب دیده شد تا دست کم شماری از مقالات دانشنامه مزبور که خوانندگان بیشتری دارد از طریق سایت فیدیبو در دسترس علاقه مندان و خوانندگان گرامی قرار گیرد. امید که این کار در راستای آشنایی خوانندگان با دانشنامه جهان اسلام و نیز در افزایش میزان مطالعه ایرانیان و گسترش فرهنگ مراجعه به مقالات تخصّصی و دائرهالمعارفی در هر موضوع گام موثری باشد.

بنیاد دایره المعارف اسلامی

گیاه داروشناس مشهور یونانی در سده نخست میلادی که در گیاه شناسی دوره اسلامی تاثیرگذار بود. وی کتابی درباره خوراکیهای درمانی، به ویژه داروهای ساده جانوری، کانی و عمدتاً گیاهی تالیف کرده که در دوره اسلامی، به الحشائش معروف شده است.

دیوسکوریدس احتمالاً بین سالهای چهل و نود میلادی و در زمان حکومت پوبلیوس کلودیوس (سیاستمدار رومی)، نرون و وسپاسیانوس (هر دو از امپراتورهای روم) زندگی می کرد.(۱) تاریخ زندگی او را می توان از نوشته های برخی معاصران او و نیز مطالبی که جالینوس (متوفی ۱۹۹ یا ۲۰۰م) از نوشته هایش نقل کرده است، به دست آورد. اروتیانوس، مفسر آثار بقراط در زمان نرون، از دیوسکوریدس نام برده است.(۲) همچنین دیوسکوریدس در نامه ای به آرئیوس طرسوسی، که به عنوان مقدمه کتاب الحشائش نوشته است، از چند نفر از پیشینیان و معاصرانش نام می برد که تاریخ زندگی برخی از آنها معلوم است، از جمله باسوس(۳) که احتمالاً همان ژولیوس لاکانیوس باسوس (کنسول روم در سال ۶۴ میلادی و دوست آرئیوس) است.(۴) دیوسکوریدس در شهر عین زربه/ انزربه (امروزه آناوارزه در ترکیه)، نزدیک طرسوس (مرکز ایالت قدیم کیلیکیه، در جنوب غربی آسیای صغیر) به دنیا آمد. این منطقه جزو متصرفات روم بود و در دوره اسلامی، به عین زربی (معرب آن)، شهرت یافت. ازاین رو برخی مولفان دوره اسلامی نسبت عین زربی را برای دیوسکوریدس ذکر کرده اند.(۵) جالینوس نیز به محل تولد او اشاره کرده است.(۶)
از نامه دیوسکوریدس در ابتدای کتابش، اطلاعات مهمی درباره زندگی او به دست می آید. به نظر می رسد او در طرسوس درس خوانده و سپس به سپاه روم پیوسته باشد. احتمالاً در آن دوره، فرصت تحصیل روشمند درباره تشخیص، تهیه و کاربرد داروها را نداشته است. ظاهراً او با آرئیوس طرسوسی زندگی می کرده و به سبب خدمت در سپاه روم به اسکندریه رفته و به کتابخانه بزرگ اسکندریه دسترسی یافته و از منابعش بهره برده است.(۷)
همچنین باتوجه به نامها و اوصافی که برای گیاهان آورده است، به نظر می رسد به مناطق مختلف، از جمله سوریه، احتمالاً مصر و به گواه برخی، هند و کشورهای افریقایی و نیز اسپانیا و ایتالیا سفر کرده که در تجربه اندوزی وی در شناخت داروها موثر بوده است.(۸)
بیشتر منابع دیوسکوریدس را پزشک و، به عبارت دقیق تر، جراح سپاه خوانده اند، اما به جز جمله کوتاهی که در مقدمه کتابش(۹) درباره زندگی سربازی در خلال مسافرتهای فراوانش آورده است، هیچ مدرک مستندی دراین باره وجود ندارد.(۱۰) طبابت احتمالی در سپاه و سفر به مناطق گوناگون و دسترسی به کتاب کراتواس (گیاه شناس مشهور قرن اول پیش ازمیلاد)، سبب شد که دیوسکوریدس یکی از موثرترین و ماندگارترین کتابهای داروشناسی را تالیف کند. او گنجینه پزشکی خود را به پیشنهاد دوست پزشکش، آرئیوس، تدوین و تکمیل کرد.(۱۱) همچنین به نظر می رسد او پیرو مکتب ریشه چینهایی چون دیوکلس کاریستوسی (قرن چهارم پیش ازمیلاد) و کراتواس باشد. ریشه چینان هم به گردآوری و فروش ریشه های گیاهان و هم به طبابت می پرداختند.(۱۲) شاید دیوسکوریدس نخستین فردی باشد که به مطالعه ریخت شناسی گیاهان پرداخته و داروشناسی را از پزشکی تفکیک کرده است.(۱۳) همچنین از او به عنوان بزرگ ترین گیاه شناس و پزشک رومی و هلنیستی دوره پلینی (متوفی ۷۹م) یاد شده است.(۱۴)
نام دیوسکوریدس در منابع اسلامی به صورتهای گوناگونی، مانند دیاسقوریدس، دیاسقوریدوس، ذیاسقوریذوس، دیسقوریدس و دیسقوریدوس آمده است.(۱۵) حنین بن اسحاق(۱۶) نام دیوسکوریدس را نزد قومش «اَزدش نیادیش»، به معنای خارج/ دور از ما، آورده است، زیرا او همیشه دور از آنها و در کوهها و رویشگاههای گیاهان زندگی می کرد. او همچنین دیسقوری و دوس را به یونانی به ترتیب به معنای اشجار و اللّه ذکر کرده است. قفطی(۱۷) نیز ذیاسقوریذوس را به معنای شجّاراللّه مرکب از ذیاسقور (به معنای شجّار) و یذوس (به معنای اللّه) و وجه تسمیه وی را این دانسته که به کمک الهام خداوند به [شناخت] درختان و گیاهان می پرداخته است. نام دیوسکوریدس مرکب از دو واژه یونانی Λιóσκουροι، که برای نامیدن فرزندان دوقلوی زئوس (خدای خدایان در یونان) و لدا به کار می رفته، و ιδηç به معنای پسر است.(۱۸)
در تاریخ علم، دو دیوسکوریدس دیگر نیز وجود دارد که این سه تن گاه باهم خلط شده اند: دیوسکوریدس فاکاس، پزشک مخصوص بطلمیوس دوازدهم و دخترش کلئوپاترا (ملکه مشهور مصر، قرن اول پیش از میلاد)، که در دوره اسلامی، به دیوسکوریدس اول معروف بود؛ و دیوسکوریدس کحّال که پس از جالینوس* می زیست و همعصر پزشکان اسکندریه بود. وی نخستین کسی است که با تفکیک چشم پزشکی از پزشکی، به صورت تخصصی به آن پرداخت و کتابی در تشریح چشم و دو کتاب در چشم پزشکی تالیف کرد.(۱۹) در برخی منابع دوره اسلامی، از دیوسکوریدس اول به عنوان مفسر کتابهای بقراط یاد شده است.(۲۰) قفطی(۲۱) و ابن جلجل(۲۲) به اشتباه دیوسکوریدس عین زربی را مفسر کتابهای بقراط دانسته اند. یاروسلاو لوی(۲۳) دیوسکوریدس دیگری با نام دیوسکوریدس اصغر را، که در قرن اول و دوم میلادی می زیست و شاید همان دیوسکوریدس کحّال باشد، مفسّر کتابهای بقراط می داند.