کتاب دهر
دانشنامۀ جهان اسلام

دانشنامه جهان اسلام دایره المعارفی است درباره شریعت مقدس اسلام و تاریخ و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز اسلام تا زمان حاضر. مقالات این دانشنامه که به ترتیب الفبایی تنظیم شده است حوزه وسیعی از علوم و معارف را دربر می گیرد: اصطلاحات علوم قرآنی و حدیث و فقه و کلام و عرفان و فلسفه و ادبیات و هنر، سیره انبیا و اولیا و ائمه (علیهم السلام)، شرح حال و آرای مفسران و محدّثان و فقها و متکلمان و فلاسفه و حکما و علما و عرفا و مورخان و شاعران و هنرمندان عالم اسلام، تاریخ سیاسی اسلام و سرگذشت خلفا و سلاطین و وزرا و خاندانهای حاکم، جغرافیای کشورها و بلاد اسلامی، وصف ابنیه و آثار تاریخی و مذهبی و شرح اعیاد و ایام دینی و ابزارها و پوشاکها و خوراکها و گیاهان و داروهای خاص جهان اسلام.
بخشی از مقالات دانشنامه جهان اسلام، به خصوص آنچه درباره اسلام و ایران و ادب فارسی است، اختصاصاً برای دانشنامه تالیف شده است که هم مولفان ایرانی و هم محققان مسلمان کشورهای دیگر در آنها مشارکت داشته اند. بخشی دیگر از مقالات، خاصه حوزه هایی که در ایران متخصص ندارد، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است. برخلاف دانشنامه ایران و اسلام و دایره المعارفهای عربی و ترکی و اردو که ملتزم به ترجمه از یک منبع یعنی دایره المعارف اسلام بوده اند، دانشنامه جهان اسلام بدون چنان التزامی با جست و جو در دایره المعارفهای مختلف، مقاله های محققانه تر و مناسب تر را ترجمه کرده و در دانشنامه آورده است. گاه نیز از تلفیق دو یا چند مقاله معتبر به مقاله ای جامع تر با ساختاری مناسب تر پرداخته است.
مشخصات کتاب شناسی هر مقاله که برای تحقیقات بیشتر علاقه مندان اهمیت وافر دارد عموماً در پایان مقاله آمده، ولی نشانی مطالب نیز ذکر شده است.
از آنجا که به نظر می رسید بسیاری از هموطنان مایل به مطالعه تنها برخی از مقالاتِ هر مجلّد هستند و نه همه آنها، و نیز از آنجا که با پیشرفت سریع فنّاوری، نیاز به عرضه و ارائه مقالات دانشنامه جهان اسلام در فضاهای مجازی لازم و ضروری می نمود، مناسب دیده شد تا دست کم شماری از مقالات دانشنامه مزبور که خوانندگان بیشتری دارد از طریق سایت فیدیبو در دسترس علاقه مندان و خوانندگان گرامی قرار گیرد. امید که این کار در راستای آشنایی خوانندگان با دانشنامه جهان اسلام و نیز در افزایش میزان مطالعه ایرانیان و گسترش فرهنگ مراجعه به مقالات تخصّصی و دائرهالمعارفی در هر موضوع گام موثری باشد.

بنیاد دایره المعارف اسلامی

واژه ای عربی به معنای (گذشتِ) زمان و عامل تعیین کننده سرنوشت انسان، در فرهنگ عرب پیش از اسلام. «د ه ر» ریشه ای سامی است که معنای اصلی آن در زبان عبری حرکت دورانی است و در مواردی چون «به سرعت مهارکردن و پیش راندنِ» اسب در مسیر دایره ای شکل و «دوام یافتن طولانی مدت» به سبب حرکت دورانی(۱) کاربرد داشته و نیز در عهد عتیق(۲) به معنای «جهش و یورشِ» اسب(۳) به کار رفته است. این مادّه در زبان عربی جنوبی باستان به معنای «سوزاندن» و «نابودکردن» آمده است.(۴)
در واژه نامه های عربی، صورت اسمیِ دهر، به طور عمده، با حوزه معنایی زمان مرتبط است و به ویژه بر مدت طولانی دلالت می کند، چنان که معانی مختلفی همچون «زمان»،(۵) «زمان طولانی»(۶)، «ابد محدود/ ممدود»،(۷) «مدت عمر دنیا از آغاز تا پایان»(۸) و «هزار سال»(۹) را برای این واژه ذکر کرده اند. همچنین «دُهری» را به معنای «قدیم» و «مُسن» آورده اند.(۱۰) درباره تفاوت معنایی «دهر» با واژه «زمان» نیز گفته شده است که زمان برای مدت محدود و دهر برای مدت نامحدود به کار می رود؛(۱۱) یا اینکه زمان بر هر مدت کم یا زیاد، اما دهر فقط بر مدت زیاد دلالت می کند.(۱۲) هرچند واژه نگاران برای صورت اسمیِ دهر معنای «مصیبت یا پیشامد ناگوار» (النازِله) را نیز آورده اند، در ذکر شواهد فقط به کاربرد آن به صورت فعلی (مثلاً «دهَرهم امرٌ» به معنای «امری ناگوار برای آنان پیش آمد»)، نه اسمی، اشاره کرده اند.(۱۳) برخی واژه شناسان کوشیده اند تا ارتباط این دو حوزه معنایی مادّه «ده ر»، در حالت اسمی و فعلی را به نحوی توضیح دهند. به نوشته زمخشری(۱۴)، دهر به معنای زمان طولانی است و عربها چون آن را مصیبت آور می دانستند، از اسم دهر فعل «دهَر فلااً خطْبٌ» را ساختند و به این معنا به کار بردند. در مقابل، بر مبنای توضیح ابن فارِس(۱۵)، ریشه د ه ر تک معنایی و به معنای «غلبه و چیرگی» است و اسم «الدهر» را به نحو قیاسی می توان ماخوذ از فعلی به این معنا دانست.(۱۶) به نوشته او(۱۷)، دهر را از آن رو دهر نامیده اند که بر همه چیز غلبه می کند.(۱۸)
در منابع فقهی، در بحث درباره سوگندخوردن بر انجام دادن کاری بدون تعیین زمانی مشخص، نظیر «لَاقضینَّک حقَّک الی حینٍ/ زمانٍ/ دهرٍ»، درباره مراد از مدت دهر سخن گفته شده است که در تعیین آن ابهامها و اختلافهایی دیده می شود. امامیه مهلت شرعیِ عمل به چنین سوگندی را درباره حین و زمان شش ماه دانسته اند،(۱۹) اما درباره دهر چیزی نقل نکرده اند. ابوحنیفه نیز درباره معنای دهر، به دلیل اینکه نصّی نیافته، اظهار بی اطلاعی کرده است، هرچند برخی پیروان او درباره معنای این واژه در حالت معرفه یا نکره اختلاف داشته اند و ازجمله مراد از آن را شش ماه دانسته اند.(۲۰) شافعی(۲۱) گفته است که چون مدت دهر بر ما معلوم نیست، بهتر است تا پایان همان روز به این سوگند عمل شود.(۲۲)