کتاب تحلیل گفتمان چیست؟

مقدمه مجموعه

فکر و اندیشه پشت این مجموعه چیز پیچیده ای نیست: هدف ارائه نگاهی کلی، موجز و قابل فهم از طیفی از روش های پژوهشی پرکاربرد و مسائل جاری در روش شناسی پژوهش است. کتاب های این مجموعه ازسوی متخصصان همان حوزه نگاشته شده اند تا به این ترتیب موضوع مدنظر خود را به خوانندگان بیشتری که علاقه دارند؛ ولی الزاماً دانش و آشنایی در آن زمینه ندارند، بشناساند. مجموعه حاضر از دل سلسله سخنرانی ها و مباحث صورت گرفته با عنوان «آن چیست؟(۱)» در فستیوال های روش های پژوهشی شورای پژوهش های اجتماعی و اقتصادی(۲) گسترش و تکوین یافت. استقبال عموم از این جشنواره ها هم در زمان برگزاری و هم بعداً که اطلاعات آن در وبگاه شورای پژوهش های اجتماعی و اقتصادی قرارگرفت، درخورتوجه بود. نوآوری در روش شناسی جزء دستور کار بود و چارچوب «آن چیست؟» به پژوهشگران تازه کار در حوزه ای خاص امکان می دهد تا بینش و شناختی از مولفه ها و مختصات کلیدی آن حوزه را به دست آورند و همچنین، این چارچوب فرصتی را فراهم می آورد تا آخرین دستاوردها و تحولات نوین را در اختیار افرادی که آشنایی قبلی با آن حوزه دارند، قرار دهد. البته این مجموعه برای همه خوانندگان مفید خواهد بود؛ زیرا آنان را با بحث درباره اصطلاحات کلیدی، تاریخ تکوین و تکامل مسائل روش شناختی و ارزیابی نقاط قوت و احیاناً نقاط ضعف رویکردها به کمک نمونه های گویا آشنا خواهد کرد.
تحلیل گفتمان(۳) یکی از گزینه های حتمی و قطعی برای انتخاب در مجموعه بود؛ زیرا روشی حیاتی برای فهم جنبه ای کلیدی از زندگی اجتماعی است؛ به عبارت دیگر، روشی برای فهم آنچه مردم می گویند و چگونه آن را بیان می کنند. فهم الگوهای ارتباطی(۴) به هیچ وجه چنان که تصور می شود، راحت و ساده نیست؛ زیرا حتی مکالمات روزمره عادی نیز ابعاد نهفته ای دارند که تحلیل گفتمان توانایی برملاسازی آن ها را دارد. جنجالی به پا می شود اگر به ما گفته شود چیزهای مهم تر و جالب تر و ورای آنچه که معمولاً در زندگی روزمره «فقط حرف» خوانده می شود، وجود دارد، چراکه تحلیل گفتمان پتانسیل برجسته سازی موضوعاتی نظیر قدرت، خلق معنا و مجادله بر سر آن را دارد؛ اما نسبت دادن ویژگی جنجال برانگیز به یک رویکرد، شاید بیانگر قابلیت و ظرفیت آن رویکرد برای فرارفتن از فهم راحت ولی سطحی باشد. مطمئناً تحلیل گفتمان ما را ترغیب می کند متفاوت بیندیشیم، و در این کتاب، استفنی تیلور(۵) با تبیین دقیقش از رویکرد تحلیل گفتمان، شناخت و بصیرتی را که نتیجه اندیشیدن متفاوت است، به دست می دهد.
کتاب های این مجموعه نمی توانند اطلاعات بسیار مفصل درباره موضوع خود را ارائه نمایند؛ اما خوانندگان را آماده می کنند تا درک قوی از دلایلی داشته باشند که چرا باید موضوع و حوزه مدنظر را جدی گرفت، و امید می رود این کتاب ها خوانندگان را مشتاق نمایند تا دانش و یادگیری خود را در عمل به کار ببندند.

گراهام کرو(۶)
ویراستار مجموعه

تالیف کتاب پیش رو به صورت مقدمه ای برای تبیین و اثبات برخی قابلیت ها و امکاناتی است که تحلیل گفتمان در اختیار پژوهش اجتماعی معاصر قرار می دهد. همچنین، برای افراد تازه کار و پژوهشگران باتجربه ای که می خواهند در زمینه علوم اجتماعی و رشته های مرتبط درباره پژوهش های تحلیل گفتمان کاوش کنند و نیز بخواهند پروژه های مشابه خود را انجام دهند، کتاب سودمندی است. این کتاب دو موضوع اصلی را دنبال می کند: اول اینکه، تحلیل گفتمان فقط شامل یک رویکرد یا روش نیست، و دوم، اَشکال گوناگون آن را بدون درکی از فرضیه های آن ها نمی توان از یکدیگر تشخیص و تمیز داد. ازاین رو، هدف این کتاب کمک به خوانندگان درراستای درک روابط میان مفروضات نظری که پژوهشگر گفتمان پیرامون جهان اجتماعی ارائه می دهد، موضوع یا مسئله پژوهش، داده های منتخب برای تحلیل و نیز جنبه های داده های در دست بررسی است. هر پروژه پژوهشی ترکیبی از این ویژگی های منحصربه فرد را ارائه می دهد و در حقیقت، بخشی از جذابیت تحلیل گفتمان به علت طیف گسترده ای از قابلیت هایی است که در خود جای داده است.
فصل اول تعریفی اولیه از تحلیل گفتمان را بسط می دهد و سپس مطالب فصل های بعدی را به اختصار همراه با پیشنهاداتی برای استفاده موثر از کتاب به مثابه راهنمایی عملی شرح می دهد و در پایان مطالب فصل را خلاصه وار مرور می کند.

تحلیل گفتمان چیست؟

دشوار می توان این پرسش را به طور اجمالی پاسخ داد؛ زیرا اصطلاح «تحلیل گفتمان» بر طیفی از رویکردها در چندین گرایش و سنت های نظری دلالت دارد. تحلیلگران گفتمان در جامعه شناسی زبان، جامعه شناسی و روان شناسی اجتماعی به ذکر چند مورد کفایت می کنند؛ معمولاً در منابع موردِاستفاده و، تا حدودی، نیز در مسائل و پرسش های پژوهشی که در صدد بررسی آن ها هستند، با یکدیگر تفاوت دارند. این تنوع و گوناگونی بالقوه گیج کننده است؛ اما ازآنجاکه قابلیت ها و ظرفیت هایی برای پروژه ها و پژوهشگران تازه فراهم می آورد، امری مثبت است. کتاب حاضر مروری است بر پژوهش تحلیلی گفتمان به مثابه عرصه ای غنی و میان رشته ای که پیوسته در ابعاد نوین تغییر و گسترش می یابد. فصل های بعدی به بررسی پس زمینه های نظری و برخی مثال ها در مطالعات پژوهشی می پردازد. قسمت حاضر، بحث را با توضیح معنی اصطلاح تحلیل گفتمان آغاز می کند.
برای شروع بحث می توان گفت تحلیل گفتمان غالباً به رویکردی پژوهشی اطلاق می گردد که در آن مطالب زبانی، مانند گفتگو یا متون مکتوب، و گاهی نیز مطالب دیگر، درمجموع، به عنوان سندی برای پدیده هایی فراتر از فرد به حساب می آید. برای درک این امر، تصور کنید به تعدادی نامه قدیمی که در چند دهه و یا حتی چند قرن پیش نوشته شده اند، نگاه می کنید. شکی نیست که هریک از نامه ها در نوع خود به علت اطلاعاتی که درباره موقعیت، نظرها و احساسات نویسنده ارائه می دهد، جذاب خواهد بود. اگرچه این نامه می تواند حاوی اطلاعاتی جامع تر و عام تر از جامعه آن عصر و دوره نیز باشد. برای مثال، اشارات گذرا می تواند بیانگر بدیهیات، ازجمله اولویت ها و ارزش های مشترک بین اعضای آن جامعه باشد. حتی برخی واژه های استفاده شده در نامه نیز شاید برای خواننده این عصر و دوره توهین آمیز به نظر آید؛ به عنوان مثال، زیرا آن عبارت ها و واژه ها با مفروضاتی درباره طبقه اجتماعی، جنسیت و نژاد تداعی شده اند که از آن زمان تاکنون موردتردید قرار گرفته اند. علاوه بر این، شاید برخی نوشته های رسمی به دلیل تغییرات پیش آمده در صراحت لهجه(۲۶) در بیان نظرات یا مخالفت ها، «قدیمی» به نظر آیند. اگر نامه های طرفین مکاتبه از گزند روزگار در امان مانده باشد، آنگاه شناخت و بینش بیشتری درباره نحوه ارتباط مردم در آن زمان ازجمله قواعد و قراردادهای به کاررفته در روابط معین شخصی یا تجاری را در اختیار قرار می دهد. به طور خلاصه، هر نامه ای فارغ از اینکه هدف اولیه آن تا چه میزان خصوصی بوده باشد، بالقوه سند و مدرکی برای پدیده اجتماعی جالبی محسوب می گردد به طوری که هیچ گاه نویسنده نامه نمی توانسته است تصورش را بکند. این همان سطح تفسیر(۲۷) به کارگرفته شده ازسوی تحلیلگر گفتمان است.
برای توضیح تنوع در پژوهش تحلیلی گفتمان، لازم است بین دو سنت تحلیل گفتمانِ دانشگاهی تمایز قائل شویم. این دو سنت نمی توانند تمامی انواعِ متفاوت تحلیل گفتمان را دربرگیرند و در عمل، هر دوی این سنت هایِ تحلیلی، به ویژه هنگام بررسی تفاوت و نابرابری و نیز مناسبات قدرت در جامعه، (همان طورکه برخی پژوهش های بررسی شده در ادامه کتاب نشان می دهند) هم گرایی پیدا می کنند. باوجوداین، تاجایی که به شروع بحث مربوط می شود، این تمایز می تواند مفید واقع شود.
تمرکز نحله اولِ تحلیل گفتمانِ دانشگاهی بر ماهیت زبان است. به طور سنّتی، زبان شناسی یا «زبان شناسی به معنای واقعی کلمه» را می توان سخت گیرانه مطالعه «دستور زبان» در معنای وسیع آن تعریف کرد: نظام های آوایی زبان («واج شناسی»)، ساختار دستوری کلمات («ساخت واژه») و جملات («نحو») و جنبه های صوری ترِ معنا («معناشناسی») (فرکلاف(۲۸)، ۲۰۰۱ الف: ۵). اگرچه جامعه شناسانِ زبان و بسیاری از دیگر دانشگاهیان، زبان را از بافت اجتماعی آن جدا نمی کنند. آنان از میان سایر جنبه های کاربردی زبان، به بررسی تفاوت ها هنگام سخن گفتن (و نوشتن) می پردازند و این تفاوت ها را به طبقه اجتماعی و دیگر مقولات اجتماعی، و یا به یک فعالیت، موقعیت، نقش و هدف خاص نسبت می دهند. اگر بخواهیم دست به نتیجه گیری کلی بزنیم می توان گفت سنت تحلیل گفتمانی فوق حاصلِ مسائل و دغدغه های زبان شناسی است که در پی کندوکاو ارتباط بین مولفه های زبانی با پدیده های اجتماعی است. پژوهش تحلیلی گفتمان در این نحله شامل بررسی جزئیات چگونگی تغییر کاربرد زبان در طیفی از بافت ها و توانایی زبان در نشان دار کردن تفاوت های اجتماعی، و نیز چگونگی کسب توانشِ زبانی ازسوی کودکان و استفاده از زبان و همچنین، شامل چگونگی ارتباط این توانش با هویت و تفاوت های اجتماعی است.
می توان گفت منشا سنت تحلیل گفتمانی دوم ریشه در بررسی جامعه و مردم به مثابه موجوداتی اجتماعی، به ویژه در جامعه شناسی و روان شناسی اجتماعی، دارد که بعدها به گونه ای گسترش یافت که زبان را نیز دربرگرفت. به عبارتی، این حرکت در راستای معکوس، یعنی از پدیده ای اجتماعی به سمت زبان بوده است. برای مثال، پژوهشگران گفتمان کاربردهای خصوصی و عمومی زبان را به عنوان راهی برای دستیابی به «جهان بینی» جمعی جامعه ، هرچند ضرورتاً منسجم(۲۹) نباشد، تحلیل و بررسی کرده اند. برخی جنبه ها شیوه هایی هستند که در آن مردم و فعالیت هایشان مقوله پردازی، ارزش گذاری و درون روابط غالب و مغلوب جایابی می شوند. کاربرد زبان نیز می تواند به عنوان فعالیت یا پراکتیسی (به عقیده برخی ها مهم ترین پراکتیسی) محسوب گردد که مردم در بخشی از روابط و زندگی اجتماعیِ جاری خود با آن درگیر هستند. به این ترتیب، پژوهشگران از راهِ تحلیل زبان و کاربرد آن، تصویری از جامعه و نحوه کارکرد آن را فراهم می آورند.
گوناگونی در پژوهش تحلیل گفتمان تا حدودی نیز به علت نوع داده های استفاده شده ازسوی پژوهشگران است. پژوهشگران گفتمان می توانند به غیر از زبان، سایر بازنمودها همچون تصاویر و فیلم ها را بررسی کنند و یا استفاده از زبان را در کنار سایر پراکتیس ها درنظر بگیرند؛ اما بیشتر آن ها به نوعی با داده های زبانی (تمرکز اصلی این کتاب) سروکار دارند. برخی پژوهشگران مطالب تاریخی همچون نامه های قدیمی را که پیش تر بدان اشاره شد، موردمداقه قرار می دهند؛ اما بیشتر آن ها از اطلاعات و مطالب مربوط به دوره معاصر که مرتبط با زبان و ارتباط است، برای داده هایشان استفاده می کنند. همان طورکه پیش تر ملاحظه کردید، این تحلیل مطابق همان اصلی که زبان را به مثابه سند و مدرکی برای پدیده های اجتماعی تلقی می کند، انجام می شود. برای مثال، گفتگو، شاید گفتگوی گروه های متمرکز(۳۰) یا افراد شرکت کننده در مصاحبه، صرفاً گزارشی مستقیم مانند اظهارات شهود نیست. (بسیاری از تحلیلگران نیز از تفسیر آن به عنوان گزارش مستقیم فرایندهای فکری و عاطفی گوینده خودداری می کنند). بلکه تحلیل ممکن است بر این مسئله که چگونه تعامل بین طرفین گفتگو به وسیله بافت های اجتماعی از خود تعامل مکالمه ای گرفته تا موقعیت های بزرگتر مانند مکان، زمان و وضعیت کشور و غیره شکل داده شده یا مقید شده باشند، تمرکز کند. این تحلیل ممکن است سبک های گفتگو و «رفت و برگشت های(۳۱)» آن را کاوش کند. تحلیل ممکن است جزئیات چگونگی برساخت گفتگو به لحاظ دستوری و نیز دلالت های ضمنی(۳۲) گزینش واژه یا ساختاری به جایِ واژه یا ساختار دیگری را مدنظر قرار دهد. همچنین، ممکن است نقش و کارکرد گفتگو و یا مفروضاتی را که ظاهراً زیربنای آنچه را که گفته شده است، تشکیل می دهند، بررسی کند. می توان واژه ها، عبارت ها و استدلال ها را به مثابه ذخایر اجتماعی و فرهنگی که با بافت ها و گروه های اجتماعی خاصی پیوند دارند و کاربران زبان در مواقع خاصی از ارتباط، آن ها را بازیابی و تغییر می دهند، تحلیل کرد. این تحلیل می تواند جنبه های نمایشی گفتگو را بررسی کند؛ به عنوان مثال، وقتی فردی «در مقام» شخصیتی خاص یا نقشی خاص صحبت می کند (پدر یا مادری دلواپس، متخصصی قابل اعتماد) یا کسی که حکایتی معروف را نقل می کند یا مخاطبانی را ورای مقتضای حال و موقعیت آنی خطاب قرار می دهد. برخی از این موضوعات و مسائل در مرکز توجهِ رویکردهای شناخته شده خاصی در تحلیل گفتمان قرار داشته است؛ اما در بسیاری یا حتّی بیشتر مطالعات، درباره ویژگی های موردمطالعه طبق اولویت های خودِ پژوهش تصمیم گیری می شود به گونه ای که از طیف وسیعی از توانایی ها و امکانات فراهم شده به وسیله آثار منتشرشده پیشین استفاده می گردد.
در ادامه، کتاب به برخی از این ظرفیت ها و امکانات نگاهی دقیق تر خواهد داشت. ارائه پاسخی ابتدایی به پرسش «تحلیل گفتمان چیست؟» می تواند در کمک به این نگاه دقیق موثر باشد: تحلیل گفتمان مطالعه دقیق زبان و کاربرد زبان به عنوان سند و مدرکی برای جنبه هایی از جامعه و زندگی اجتماعی است. سایر فصل های کتاب به این تعریف بازخواهند گشت و آن را شرح و بسط خواهند داد.

مختصری از فصل های کتاب

فصل دوم با عنوان «نظریه ها و دغدغه های مشترک» بر سنت های نظری اصلی و مرتبط با تحلیل گفتمان در حوزه علوم اجتماعی نظری اجمالی می افکند. اگرچه تمرکز بر تک تک نظریه پردازان نیست، بلکه بر اندیشه های کلیدی آنان است، این فصل از «نام هایی» اسم می برد که ممکن است خوانندگان حین خواندن سایر منابع با آن ها مواجه شوند. فصل دوم با هدفِ ارائه آغازی برای پژوهش بیشتر نوشته شده است که پژوهشگران با تکیه بر آن می توانند حوزه های موردِعلاقه خود را دنبال و پروژه های جدیدی را طراحی و خلق کنند.
فصل سوم با عنوان «چهار نمونه از تحلیل گفتمان»، به چهار مقاله تازه منتشرشده در مجله های عملی می پردازد که هریک یافته هایی را از مطالعه تحلیلی گفتمان ارائه می دهند. مثال ها طوری انتخاب شده اند که بتوانند تنوع رویکردهای تحلیلی گفتمان و همچنین، به کارگیری آن رویکردها برای پرداختن به انواع مسائل پژوهشی را نشان دهند. در مجموع، این چهار مقاله طیفی از حوزه ها، طراحی پروژه و نیز انواع داده ها را در معرض دید قرار می دهند. اولین مقاله از کریستن بل(۳۳)، مستخرج از پژوهشی است که با افراد شرکت کننده در گروه های حامی(۳۴) سرطان صورت گرفته است. دومین مقاله از یوان بایفورد(۳۵) است که به پژوهش درباره لفاظی سیاسی(۳۶) پرداخته است. سومین مقاله از الیزابت استوکو(۳۷) است و شامل تحلیلی دقیق از صحبت های همسایگانِ درگیر در مشاجره است. چهارمین مقاله از روث وداک(۳۸)، وینستون کوان(۳۹) و ایان کلارک(۴۰)است که به مطالعه جلسات سازمانی تجاری پرداخته است. این چهار مقاله به شیوه های گوناگونی به مسائلی چون نژادپرستی و تبعیض، سلامتی، خطرپذیری و مسئولیت شخصی، جنسیت و اخلاقیات، رهبری و اجماع آراء می پردازند. این فصل اجمالاً هریک از طرح های پژوهشی، بنیان های نظری آن ها، کار تجربی و داده هایی که تحلیل شده اند را بررسی می کند. علاوه بر این، به طور مختصر به رویکرد تحلیلی گفتمان یا رویکرد گفتمانی که پژوهشگر آن را برگزیده است، می پردازد.
فصل چهارم با عنوان «سودمندی تحلیل گفتمان برای پژوهشگران علوم اجتماعی»، با بحثی کلی درباره دلایل استفاده از این شیوه پژوهشی و نیز دلایل تحلیل داده های زبان آغاز می شود. همچنین، دو «دلیل فرعی» مطرح شده است که اساس آن سوءِبرداشت جزئی در زمینه فرضیات رویکرد تحلیل گفتمان است. این فصل سپس به چند نوع داده می پردازد که قابلیت تحلیل گفتمانی دارند و جنبه های عملی دستیابی به داده های گفتمان را بررسی می کند. همچنین، فصل چهارم شامل بخش هایی مربوط به جمع آوری داده های تازه، انتخاب مطالب پیش ترموجود یا «قبلاًجمع آوری شده(۴۱)»به عنوان داده و نیز شامل تهیه آوانگاری(۴۲) است.
فصل پنجم با عنوان «چالش های پیش رویِ تحلیل گفتمان» به بررسی برخی مشکلات و چالش های پیش روی تحلیلگران گفتمان می پردازد و شامل مواردی از قبیل تصمیم گیری درباره رویکرد مناسب برای تحلیل گفتمان و نیز فرایند آغاز تحلیل داده ها، بسط تفسیر و استدلال است. مباحث مربوط به تفسیر و تحلیل در ادامه و تکمیل رهنمود عملی فصل چهارم است.
هر رویکرد پژوهشی منتقدان خود را دارد و فصل ششم با عنوان «نقدهایی بر تحلیل گفتمان»، به برخی از معمول ترین نقدهای نوشته شده بر تحلیل گفتمان می پردازد. برای نمونه، این فصل به چالش هایی که هر از گاهی مطرح می شود، پاسخ می دهد: چالش هایی از قبیل اینکه دوره تحلیل گفتمان به مثابه یک رویکرد به سر آمده است؛ تحلیل گفتمان «فقط» درباره واژه ها است؛ تحلیل گفتمان به افراد توجه کافی نمی کند و کاربردهای عملی محدودی دارد. همچنین، به برخی از سایر نقد های مشخص تر مانند اینکه تحلیلگران گفتمان نباید ازطریق مصاحبه ها دست به جمع آوری داده ها بزنند، می پردازد.
فصل هفتم خلاصه ای از نکات کلیدی فصل های پیشین را ارائه می کند و فهرستی از پیشنهادات و منابع را در اختیار آن دسته از خوانندگانی قرار دهد که می خواهند از مقدمه کاربردی بر تحلیل گفتمان که در این کتاب ارائه شده است، فراتر روند و دانش خود را تکمیل کنند. همچنین، در پایان کتاب واژه نامه ای از عبارات و اصطلاحات کلیدی گنجانده شده است.

این کتاب را چگونه بخوانیم

کتاب تحلیل گفتمان چیست؟ نیز همچون سایر کتاب های درسی به عنوان مرجع و راهنما نگاشته شده است. خوانندگان می توانند به فصل ها و بخش هایی که پاسخگوی مشکلات و مسائل اصلی و آنی آنان باشد، مراجعه کنند. باوجوداین، کتاب به این منظور نیز نوشته شده است که از آغاز تا پایان مطالعه شود. مفاهیم و اصطلاحاتی که در فصل دوم معرفی می شوند، در مباحث مفصل ترِ پژوهش های تجربی فصل سوم دوباره مطرح و بررسی می گردند. موضوعات مطرح شده در فصل چهارم و پنجم نیز به این پژوهش ها و فصل های پیشین ارجاع می دهند و استدلال های ارائه شده در فصل ششم مستلزم اطلاع از مفاهیم و نظریه هایی است که پیش تر در کتاب از آن ها سخن رفته است. به همین علت توصیه می شود خوانندگان، فصل ها را به ترتیب بخوانند یا حداقل در ابتدای کار، چنین کنند. مراجعه به واژه نامه اصطلاحات کلیدی در پایان کتاب نیز سودمند خواهد بود.

خلاصه

فصل اول به معرفی موضوع کتاب پرداخته و پاسخی اولیه به پرسش «تحلیل گفتمان چیست؟» ارائه داده است و همچنین، خلاصه ای از سایر فصل های کتاب را عرضه کرده است.

پیشگفتار مترجمان

گفتمان(۷) یکی از مهم ترین مفاهیم اندیشه مدرن در علوم انسانی و علوم اجتماعی است. به طور کلی، می توان این گونه گفت که گفتمان شیوه ای از تفکر است، پراکتیسی(۸) فرهنگی یا چارچوبی نهادی که به دنیا معنا و ساختار می بخشد. اهمیت گفتمان از آنجا ناشی می شود که انسان در زندگی روزمره خویش دائماً متون اجتماعی گوناگونی را تولید می کند؛ وارد تعامل و گفتگو با دیگران می شود؛ و ساختارهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه خود را می سازد. انسان زبانی را به کار می برد که ازسویی، معانی آشکار و ازسویی دیگر، معانی نهفته دارد؛ ولی آن معانی نهفته آثار و نتایج زیادی دارند. نقش زبان الزاماً در بازنمایی خلاصه نمی شود، بلکه زبان واقعیت اجتماعی را نیز برمی سازد.
تحلیل گفتمان رویکردی چندرشته ای(۹) و میان رشته ای(۱۰) است که از دل رشته هایی مانند جامعه شناسی، فلسفه، زبان شناسی و جامعه شناسی زبان پدید آمده است. تحلیل گفتمان، به ویژه در نیمه دوم قرن بیستم و در پی انقلاب سوسور(۱۱) در زبان شناسی، نظریه کنش کلامی(۱۲) آستین(۱۳)، بازی های زبانی ویتگنشتاین(۱۴)، ساختارگرایی و پساساختارگرایی دهه های های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰، و اجماع بر سر نقش کلیدی زبان و تاثیر عمیق گفتمان بر حوزه های مختلف زندگی در دهه ۱۹۷۰، به یکی از شیوه های تفکر و روش های پژوهشی مهم تبدیل شد. علوم انسانی در غرب چند چرخش را تاکنون تجربه کرده است: نخستین این چرخش ها «چرخش زبانی(۱۵)» بود، سپس «تفسیری» و آنگاه «بلاغی». هریک از این چرخش ها بر بُعدی از ابعاد انسان و علوم انسانی تاکید ورزیدند. در حقیقت، آن ها زبان، معنا و تفسیر را در فهم انسانی و فهم انسان ها مهم و کلیدی دیدند. متفکران علوم انسانی به این نتیجه رسیدند که روش ها، دانش و معرفت تولیدشده آن ها جهان شمول و فرازمان نیستند، بلکه به شیوه اجتماعی و فرهنگی برساخته شده اند و بنابراین، محدود و مقید به تاریخ مشخص و مقیدی هستند. به این ترتیب، علوم انسانی بافت وابسته شد؛ ادبیات، هنر و اندیشه به طبقه اجتماعی و قدرت مقید شدند و درنتیجه، ایده ها به ایدئولوژی و متون به گفتمان تبدیل شدند. ازسوی دیگر، چرخش زبانی که ازسویی، در فلسفه تحلیلی(۱۶) فرگه(۱۷)، برتراند راسل(۱۸) و ویتگنشتاین و ازسوی دیگر، در فلسفه قاره ای(۱۹) ادموند هوسرل(۲۰) و مارتین هایدگر(۲۱) به وقوع پیوست، و همچنین، تاثیر نظریه کنش کلامی آستین و پسامدرنیسم بیانگر این امر بود که پارادایم بصری و هژمونی «دیدن»، «چشم» و «خودآگاهی» که زیربنای حقیقت، دانش و واقعیت بود جای خود را به پارادایمی داد که در آن زبان نقش تعیین کننده ای پیدا کرد. تاکید بر زبان موید این نکته است که پدیده های اجتماعی نظیر جامعه، نهادها، هویت ها و فرهنگ ها به وسیله گفتمان برساخته می شوند و این حوزه ها مجموعه ای از متون هستند. در فلسفه قاره ای، میشل فوکو(۲۲) و ژاک دریدا(۲۳) بیشتر از دیگران به نقش زبان و گفتمان در برساخت(۲۴) و سازمان اجتماعی پرداختند.
تحلیل گفتمان هم چشم انداز است، هم مفهوم و هم روش پژوهش. ازآنجاکه گفتمان مفهومی سیّال و منعطف است، می تواند در تحلیل مسائل و موضوعات اجتماعی ازسوی پژوهشگران در حوزه های مختلفی مانند زبان شناسی، کاربردشناسی زبان(۲۵)، جامعه شناسی، انسان شناسی، روان شناسی تعلیم و تربیت و غیره کاربرد داشته باشد. رابطه و تعامل گفتمان با ساختار، کنش اجتماعی، هویت، و ایدئولوژی ازجمله حوزه های مشترک است. البته ماهیت چندرشته ای و بینارشته ای تحلیل گفتمان ازسویی، موجب علاقه مندی و ازسوی دیگر، موجب سردرگمی مبتدیان می شود.
تحلیل گفتمان به بررسی متن، چه به صورت نوشتار یا گفتار و کوتاه یا بلند، و رابطه متن با بافتی می پردازد که از آن برخاسته است و در آن گردش می کند. تحلیل گفتمان، در واقع، پنجره ای رو به سوی مشکلات و معضلات اجتماعی است. این رویکرد ازسویی، به زبان متن توجه دقیق می کند و ازسوی دیگر، به بافت، موقعیت تولید، درک و دریافت متن. به عبارت دیگر، این رهیافت تلاش می کند تا برای تبیین پدیده ای اجتماعی نیز به سازوکارهای زبانیِ متن توجه کند و ازسوی دیگر، ازآنجاکه تببین پدیده های اجتماعی صرفاً با مطالعه متن مقدور نیست، از نظریه های کلان حوزه علوم اجتماعی، روان شناسی و فلسفه کمک بگیرد.
تحلیل گفتمان را می توان در نگاهی کلی به دو گروه تقسیم کرد: تحلیل گفتمان متاثر از میشل فوکو و تحلیل گفتمان متاثر از سنت زبان شناسی در اروپا و کشورهای انگلیسی زبان، به ویژه استرالیا، انگستان و آمریکا. هریک از این رویکردها بر بُعدی از گفتمان و تحلیل متمرکز می شوند؛ به عنوان مثال، رویکرد فوکویی بیشتر به مفاهیم کلان مانند پراکتیس ها، قدرت، گفتمان ها و دانش می پردازد، درحالی که گفتمان مبتنی بر زبان شناسی بیشتر بر سطوح خرد متن تمرکز می کند و شاید از متن به سوی بافت کلان تر نیز حرکت کند.
کتابی که در دست دارید شرحی مختصر، ولی مفید از چیستی تحلیل گفتمان است. کتاب از تعریف گفتمان براساس سه رویکرد به زبان آغاز می شود. سپس به سراغ نظریه ها و مسائل مشترک درباب تعریف گفتمان در درون نظریه ها و میان این نظریه ها می رود. در فصل سوم، چهار نمونه از تحلیل گفتمان را از چهار حوزه سلامت و بیماری، برساخت تعصب و تبعیض، جنیست در کلام و رهبری سازمان می آورد و به تجزیه و تحلیل آن ها می پردازد. هدف از این بخش، معرفی کارآمدی تحلیل گفتمان در حوزه های مختلف است. فصل چهارم به بررسی سودمندی و کاربرد تحلیل گفتمان برای پژوهشگران علوم اجتماعی می پردازد. در فصل پنجم، نویسنده کتاب چالش های پیش روی تحلیلگر گفتمان را بحث می کند. نویسنده در فصل ششم، نقدهای وارد بر تحلیل گفتمان را بررسی می کند. سرانجام، فصل آخر به جمع بندی فصل های پیشین می پردازد.
این کتاب یکی از کتاب های مجموعه ای با نام روش های پژوهش کدامند؟ است و هدف این مجموعه معرفی روش های پژوهشی پرکاربرد و رایج در روش شناسی پژوهش است. هریک از کتاب های این مجموعه ازسوی یکی از متخصصان آن حوزه به نگارش درآمده است. محبوبیت تحلیل گفتمان ناشی از این واقعیت است که راهی را برای فهم یکی از مهمترین جنبه های زندگی اجتماعی انسان، یعنی آنچه مردم می گویند و چگونه آن را بیان می کنند، در اختیار پژوهشگر، خواننده وشنونده قرار می دهد. فهم تبادلات کلامی به هیچ وجه مسئله ای ساده و زودفهم نیست، بلکه برعکس، در معمولی ترین گفتگوهای روزمره نیز ابعادی نهفته وجود دارد که فقط تحلیلگر گفتمان می تواند آن ها را کشف و تفسیر کند.

عرفان رجبی
عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات انگلیسی دانشگاه کردستان
بهمن ۱۳۹۶