کتاب آموزش و پژوهش روابط بین‌الملل در ایران

دیباچه

به سال ۱۳۷۷در یکی از سمینارهای بین المللی که از سوی دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی برگزار می شد، دوست خوبم مرحوم دکتر داریوش اخوان زنجانی همراه با مزاح ولی دردمندانه اظهار می کرد: «بیشتر سمینارهایی که ما در کشور داریم سمی ناهارند. من هم تنها برای ناهار آنها می آیم.» برای اینکه انجمن ایرانی روابط بین الملل نیز به قول مرحوم اخوان زنجانی، به آسیب های همایش ها و سمینارهای مرسوم کشور مبتلا نشود، دغدغه ما در برگزاری همایش «روش ها و رهیافت های نوین در آموزش و پژوهش رشته روابط بین الملل» بود. شاید بارها و بارها به یاری همکاران دلسوز و پرتوانی مانند دکتر سیف زاده، دکتر نقیب زاده، دکتر نبوی، دکتر امام جمعه زاده، دکتر علیخانی، دکتر افتخاری و دکتر کامروا این موضوع را مورد بحث قرار دادیم. پرسش کلیدی ما چرایی وضعیت نابسامان رشته روابط بین الملل در کشور بود و اینکه این همایش چگونه می تواند در این زمینه کارآمد باشد؟ به همین روی، برنامه ریزی یک همایش زنده، به روز و متناسب با نیازهای جامعه علمی کشور در دستورکار انجمن قرار گرفت. حاصل این تلاش برگزاری همایشی دوروزه و نیز تهیه این کتاب است. اولویت های ما در برگزاری همایش، توجه به خواست و مطالبات مخاطبان دانشگاهی به ویژه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و نیز دانشجویان رشته روابط بین الملل بود.
نیازهای کشور و پیشرفت های به دست آمده در دنیا در زمینه روابط بین الملل نشان از آن دارد که برای آموزش و پژوهش روابط بین الملل در ایران باید اولویت های ذیل محل توجه قرار گیرد: بومی سازی روابط بین الملل، کاربردی کردن روابط بین الملل، به کارگیری روش های تازه و مدرن آموزشی مانند شبیه سازی در روابط بین الملل، به کارگیری روش های پرونده پژوهی، سقراطی و پژوهش محوری، و درنهایت تخصصی و تکنیکی کردن این دانش با اعمال مهارت های علمی، تجربی و پژوهشی.
همین رویکرد موجب آن شد که همایش به رغم تبلیغات اندک و محدود و بدون اینکه «سمی ناهار» باشد مورد استقبال گسترده و وسیع دانشگاهیان قرار گیرد. بحث های صورت گرفته در همایش نیز بحث های زنده، علمی و کارگشا بوده، همین امر سبب ساز اشتیاق شرکت کنندگان به بهره گیری از متون بحث کنندگان شد. امید است این مجموعه که با پشتیبانی و همت آقای دکتر سید عبدالامیر نبوی، نماینده پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی در همایش، آماده شد مورد توجه علاقه مندان به مباحث جدی رشته روابط بین الملل در کشور قرار گیرد.
انجمن ایرانی روابط بین الملل دومین همایش خود را در موضوع «اخلاق و روابط بین الملل» در سال ۱۳۸۸ با مشارکت، همراهی و همکاری دوباره پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و نیز دانشگاه امام صادق (ع) برگزار نمود. همایش سوم انجمن نیز در سطح بین المللی و با عنوان «نظام بین الملل موجود، نظام بین الملل مطلوب» طراحی شده است. به منظور سامان بخشیدن به همایش های انجمن و با توجه به تجربه برگزاری نخستین همایش انجمن، هم اکنون هیئت مدیره و ریاست انجمن مسئولیت مستقیم برگزاری همایش های ملی و بین المللی را به عهده دارند. عنوان دبیر علمی همایش های انجمن نیز به استادان برجسته روابط بین الملل کشور سپرده شده است. بدین روی همایش دوم (اخلاق و روابط بین الملل) با برنامه ریزی دقیق، تشکیل کمیته علمی و چاپ چکیده همایش و برنامه سخنرانی در دانشگاه تهران برگزار شد. چاپ کتاب همایش نیز از سوی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی انجام می شود. شماری از مقالات برگزیده نیز در نشریات انجمن با حمایت پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی به چاپ خواهد رسید. انجمن ایرانی روابط بین الملل بر این باور است که با پایان هر یک از همایش ها درواقع کار اصلی برگزارکنندگان آن آغاز شده است. آنچه پس از همایش برای انجمن دارای اهمیت است به ثمر رساندن یافته های علمی همایش و دستاوردهای آن در مرحله اجرا و عمل است. بدین روی معتقدم که اکنون اعضای انجمن و کمیته علمی همایش باید همه تلاش خود را معطوف دستاوردهای همایش کنند. انجمن دستیابی به این امر را از جمله وظایف گروه های علمی خود می داند. فعالیت آنها در این زمینه ضروری و لازم است. به همین دلیل بر گروه های علمی انجمن فرض است تا راهکارهای این همایش و نیز دیگر همایش های آن را پیگیری کرده و چگونگی کاربردی نمودن آنها را بیابند.
در پایان بر خود فرض می دانم از مجموعه ای از همکاران که به انجمن برای برگزاری آن یاری رساندند سپاسگزاری نمایم؛ به ویژه استادان گرانقدر و زحمتکشی که برای برگزاری همایش بسیار تلاش نمودند و آوردن نام تک تک آنها در اینجا میسر نیست. هیئت مدیره وقت انجمن علوم سیاسی آقایان دکتر قاسم افتخاری، دکتر مجتبی مقصودی، خانم دکتر طاهره ابراهیمی فر و آقای دکتر بهرام نوازنی با حضور و تبریکات خود دلگرمی و امید فراوان برای همه اعضای انجمن در برگزاری چنین برنامه هایی را فراهم آوردند. همکار و دوست فرهیخته دکتر علی اکبر علیخانی و مجموعه همکاران ایشان در پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی بسیار کوشیدند تا ما تنها به بهتر برگزار کردن همایش و تهیه بهینه کتاب آن بپردازیم. آقایان مهدی طاهری، شمس الله عظیمی و خانم ها معصومه تقی زاده و فهیمه قربانی در جریان همایش بسیار کوشیدند. آقای سعید احمدی و خانم سمیه صالح نیا نیز زحمت ویراستاری و صفحه آرایی کتاب همایش و چکیده مقاله ها را عهده دار شدند. امید که بتوانیم در راه اهداف علمی انجمن کامیاب باشیم.

مهدی ذاکریان
رییس انجمن

دیباچه پژوهشکده

روابط بین الملل، معرفتی است که عمری به درازنای تاریخ دارد و از همین زاویه شاهد تحولات اساسی بوده است؛ این تحولات نه تنها از دریچه عمل سیاسی (و وقوع حوادثی چون جنگ ها، صلح ها، قراردادها، کشتارهای جمعی، تبادلات فرهنگی، نظامی و اقتصادی)، بلکه نیز از منظر هم پوشی دانش های گوناگون حاصل آمده است. از این منظر، معرفتی است تاریخی، که رشد و فهم آن، نیازمند معرفتی میان رشته ای است؛ زیرا معرفت تاریخ، دو پیکره دارد: از یک سو، واقعه های به جامانده از گذشته؛ و از دیگر سو، ارزیابی، تجزیه، تحلیل، شرح و تفسیر رخدادهای روی داده در بسترهای زمانمند و مکانمند.
با همین رویکرد و با نیم نگاهی به تفکیک های معرفتی جدید، می توان گفت علوم اجتماعی و ازجمله روابط بین الملل، برخلاف «علوم محض» که در آن واقعیت ها به ندرت مورد تردید قرار می گیرند و فرضیه ها، قوانین و قیاس های منطقی پژوهش را هدایت می کنند، به صورت روزمره در معرض تغییر است و به این دلیل بسیاری از نظریات، امروزه نمی توانند درک چندان دقیقی از شرایط سیاست بین المللی ارائه کنند. لذا مطالعات بین المللی با توجه به طبیعت در حال دگرگونی محیط بین الملل، در معرض تغییر و تحول است و تحولات متنوع، این حوزه را به یک مطالعه بین رشته ای تبدیل کرده است که رشته های مختلفی ازجمله علوم سیاسی، تاریخ، جامعه شناسی، روان شناسی، انسان شناسی، اقتصاد و بسیاری از رشته های دیگر را دربر می گیرد. توسعه بین المللی نیز یکی از مباحث مهم در حوزه علوم سیاسی و روابط بین الملل است.
اثر حاضر ضمن نگاهی میان رشته ای به روابط بین الملل، از یک سو در پی آسیب شناسی این رشته در آموزش و پژوهش عالی ایران است و از سوی دیگر به دنبال ارائه طرح هایی کلان و کلیاتی از توسعه این دانش است. از بعد اول، آسیب هایی چند در این خصوص مورد بررسی قرار می گیرند: فقدان متافیزیکال لازم برای فهم جایگاه بازیگر ملت ـ دولت برای تحقق دموکراسی در داخل و ملی گرایی مدنی در عرصه بین المللی؛ فقدان فلسفه پشتیبان برای نگاه نظری ایرانی نخست به چیستی روابط بین الملل و چرایی عملکردهای مبتنی بر بازی قدرت در آن؛ فقدان نگاه حل المسائلی به علم روابط بین الملل در پیشبرد اهداف و قدرت ملی و ملت ایران، در قالب هر یک از دو نگاه آنارشیک یا میهن پرستی ـ جهان وطن ایران شهری؛ فقدان احساس وظیفه دانشگاه به ایجاد نگاه تمثیلی (و نه تشبیهی و مقتدرانه) در آموزش روابط بین الملل، برای مفید افتادن آموزش روابط بین الملل در ارتقای قدرت و امنیت ایران و ایرانی، ضمن رعایت ارزش های فرهنگی بومی؛ اما از زاویه توسعه هدفمند این رشته، توجه ها معطوف به این نکته بوده است که روابط بین الملل ازجمله رشته هایی است که بدون تعریف نقش برای آن در حوزه «سازمان قدرت» نمی توان به رشد و ارتقای آن امیدوار بود. بر این اساس، برای رشد و ارتقای هدفمند آن که متناسب با شرایط اقلیمی و فرهنگی و بومی باشد، پیشنهاد هایی از این دست ارائه شده است: بالا بردن سهم پژوهشگران ایرانی در پژوهش پیرامون روابط بین الملل، به ویژه در عرصه نظریه های مربوط و نظریه پردازی برای تبیین روابط بین الملل؛ فارغ شدن از شیفتگی صِرف به بحث های نظری و الگوها و مدل های نظری مربوط به روابط بین الملل در تبیین سیاست خارجی و بین المللی ایران و نیز منطقه و توجه همزمان به نظریات جدید روابط بین الملل برای داشتن رویکردی روشمند به تحولات جاری در عرصه بین الملل و توجه به محدودیت ها و مقتضیات تعریف و بازتعریف منافع ملی.
در این راستا، پژوهشکده مطالعات فرهنگی واجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، اثر حاضر را که حاصل همایش آموزش و پژوهش روابط بین الملل در ایران است به دانش دوستان، دوانش پژوهان و نیز عاملان عرصه سیاست نظری و عملی تقدیم می کند. مسلم است پرداختن انتقادی به مباحثی از این دست، در آغازین قدم های خود قرار دارد؛ می توان به نقطه های ضعف آن از سر اغماض نگریست و نکات قوت آن را به مثابه سکویی برای پژوهش بیشتر تلقی کرد. آنچه بیش از هر امر دیگری در تدوین این مجموعه مقالات برای پژوهشکده حائز اهمیت بوده است، نگاه و رویکرد میان رشته ای به دانش و آموزش بین الملل بوده است. امید می رود این هدف در حد بضاعت مزجات برآورده شده باشد.

1. Ricken, Mathias (2000), Introduction to International Relations, New York: Rice University, pp. 1-2.

2. Frost, Mervyn (Spring 2009),"Ethical Competence in Interantional Relations," Ethics & International Affairs, p. 91.

3. Abraha Wend Tekle, Le Cours Magistral, Strasbaurg: I.I.O.H., 1996, p.1.

Francis, Mark, and Macdonald, Lindesey (2009), Political Theory and International Relations, School of Social and Political Sciences.

8. Rolando Gialdio (1998), Methode socratique, Strasbourg: I.I.D.H, p. 2.

Knowlkon, Brian, (2002) “Arising Anti – American Tide,” International Herald Tribune, No 1592, December 5, pp. 1-18.

Hoffmann, Stanley (2009), the Political Ethics of International Relations, Seventh Morgenthau Memorial Lecture.

13. Dufor, Sophie (1996), La Simulation de Jeux de Roles, Strasbourg: I.I.D.H., p. 2.

14. Simulation in Education and Treining, at: http://en.wikipedia. Org/wiki/simulation# simulation –in- education-and training

15. RHW,”Simulation Provides key to Drawdown,” National Deffense, May/June 1993, p. 16.

“Simulation in Education and Training,” op.cit.

17. The Moot Court Program, http://indylaw. Indiana.edu/mootcourt

18. Ibid.

19. Ibid.