کتاب حماسه بیوولف و دیگر اشعار انگلیسی باستان

فاتحان آنگلوساکسونِ جزیرۀ انگلستان به‌همراه خود سنت شعر شفاهی را نیز به این کشور آوردند. از آن‌جا که آن‌ها تولید آثار مکتوب را پس‌از تشرّف به آیین مسیحیت فراگرفتند، تنها از روی شواهد کلی می‌توان تصویری از مختصات شعر و ادب‌شان به‌دست آورد. به‌جز ابیاتی پراکنده روی اشیاء دست‌ساختۀ به‌جا‌مانده از آن دوران، متون مکتوبی که حاوی نخستین اشعار مربوط به دوران انگلیسی باستان هستند تنها در نُسَخی یافت می‌شوند که در کلیساها و دیگر مراکز مذهبی آن‌روز تهیه و تصنیف شده‌اند؛ و این فرایند نیز از قرن هفتم شروع شده است. سواد‌آموزی فقط به اصحاب و خادمان کلیسا محدود می‌شد و به همین دلیل است که بخش عمدۀ شعر و ادبیات انگلیسی باستان به مضامین دینی می‌پردازد و از منابع لاتین سرچشمه می‌گیرد. از‌سوی دیگر، تهیۀ متون مکتوب به‌صورت دستی و خطی کاری پرزحمت و وقت‌گیر بود، زیرا تولید نُسخ باید کلمه ‌به‌ کلمه و روی پوست حیوانات بومی انجام می‌شد چراکه استفاده از کاغذ تا قرن دوازدهم میلادی رواج نداشته است. در چنین شرایط نامساعدی طبیعی است که آثار مکتوب انگشت‌شماری تولید شود که مستقیماً متأثر از کلیسا و آموزه‌های آن نباشد؛ بنابراین بخش عمدۀ شعر این دوره تنها در قالب چهار مجموعه نسخ خطی برجای مانده است. به‌لحاظ ماهوی، شعر این دوره، ازسویی، نشان می‌دهد که ارزش‌های قومی قبیله‌ای و سُنن اشرافی قبایل ژرمن که آنگلوساکسون‌ها به آن تعلق دارند، در دورۀ رواج مسیحیت نیز همچنان الهام‌بخش شاعران و سرایند‌گان هم از اهل کلیسا هم از اعوام غیر مذهبی بوده است. تا آن‌جا ‌که از همین حجم اندک به‌جامانده از اشعارِ حماسی آن روزگار به‌دست می‌آید، آن دورۀ تیره از محدودیت‌های کلیسا همچنان مجال بروز بسیاری از ارزش‌های حماسی است که قرن ها پیش هومر دستمایۀ آثار حماسی خویش قرار داده بود. ازجملۀ آن ارزش‌های رنگ‌باخته یکی این بود که یک قوم یا ملّت (معادل کشور امروزی) متشکل از گروه‌ها یا طوایفی می شد که بیشتر به‌واسطۀ خویشاوندی به‌هم مربوط می‌شدند تا هم‌جواری جغرافیایی، و همین پیوند خویشاوندی بود که اساس مرام حماسی را شکل می‌دهد. دیگر این‌که هر قوم تحت حاکمیت یک سالار مقتدر اداره می‌شد که او را شاه یا سلطان می‌گفتند. این سالار صاحب‌مقام شماری از ندیمان و ملازمان نام‌آور را در رکاب خود گرد می‌آورد که اغلب خویشاوند خونی او بودند و همگی اهل او را تشکیل می‌دادند. اگرچه می‌توان گفت که دنیای حماسی بازتاب یافته در شعر آن روزگار را مقاومت و رشادت در مقابل هجوم وایکینگ‌ها انگیخته است، ولی بدون این منبع الهام نیز، این شعر از فرهنگ غالب مسیحی جامعه آنگلوساکسون فاصلۀ زیادی داشت. این‌گونه بود که شعرای مسیحی‌آیین، مانند سرایندۀ بیوولف، همچنان مجذوب فرهنگ مهجورِ اجداد کافرکیش خود بودند و از آن می‌سرودند. آن‌ها همچنین وارث کشمکشی در شعر خود بودند که بین مرام حماسی اجداد خویش و آموزه‌های دین مسیحیت وجود داشت. دینی که از یک‌سو به شاعر یادآور می شود که «آن‌که به تو ستم کرده را ببخشای» و از‌ سوی دیگر می گوید «هرآن‌که به ستم شمشیر برکشد را همان شمشیر باید هلاک کند.» مثلاً شاعر بیوولف از یک‌سو دنیای گذشتۀ نیاکان خودرا می‌ستاید که در آن عرصۀ رشادت و منش پهلوانی وجود داشت و از طرفی به ناپایداری آن دنیا - که از تعلیمات مذهب است - افسوس می‌خورد؛ بنابراین برای شاعر عصر آنگلوساکسون بسیار دشوار یا حتی بیهوده است که بین مرام «حماسی» و آیین «مسیحیت» خطی جد‌ا‌کننده ترسیم کند، و بهترین اشعار آن دوره به‌خوبی از مرز این دو می‌گذرند.