کتاب تاریخ اسلام در دیوان «مجد الاسلام» احمد محرم

فصل اول: زندگی شخصی و ادبی احمد محرم

زندگی شخصی احمد محرم

احمد محرم بن حسن عبدالله الشرکسی شاعری است که از پدر و مادر ترک (عبدالمنعم خفاجی، صبح، جیره، ۱۹۹۵م: ۴ /۶۷) در سال ۱۸۷۷م در ابیاء الحمراء از روستاهای دلنجات از استان بحیره در مصر به دنیا آمد و چون تولد او در ماه محرم بود او را احمد محرم نامیدند. (امیل بدیع، ۲۰۰۴م: ۱۲۲)
او مفاهیم پایه علوم را در نزد یکی از استادان دانشگاه الازهر مصر فراگرفت. (الزرکلی، ۱۹۹۹م: ۱ /۲۰۲) زمانی که وارد دانشگاه الازهر مصر شد مراحل ترقی را مانند یک شخص اصیل عرب پشت سر گذاشت. (امیل بدیع، ۲۰۰م: ۱۲۲) او یکی از بزرگترین شاعران عصر نهضت محسوب می­شد که مناعت طبع بالایی داشت و بخشنده بود و از ذلت و خواری بیزاری می­جست. (عبدالمنعم خفاجی، صبح، جیره، ۱۹۹۵م: ۴ /۶۷)
اشعار محرم به زیبایی و درستی تعبیر و استواری فن بیان و شخصیت شرقی ممتاز گشت. او همچنین به گرمی و صمیمیت، عواطف صادقانه، ذوق فنی، زیبایی گفتار، استواری ایمان و تمسک جستن به خدا شهره بود. (داغر، ۲۰۰۰ م: ۶۲۹)
او بعد از فوت پدر ساکن دمنهور شد و با درآمد نشر آثار و نوشتن امرار معاش می­کرد، یکی از عارفین در این زمینه گفت: «مثالاً لحظ الادیب الکند؛ نمونه­ای از شانس یک ادیب نگون بخت». (الزرکلی، ۱۹۹۹م: ۱ /۲۰۲)
برخلاف اینکه مصر در آن روزگار مملو از احزاب سیاسی بود، احمد محرم به حزبی گرایش نداشت جز تمایل اندکی به حزب وطنی ولی در زمره اعضای آن حزب نبود. او در دفاع کردن از سرزمین اسلام و تکریم دین اسلام در دولت عثمانی نمونه بود، بنابراین شاعرصلح و دوستی و بیزار از جنگ و درگیری بود. وی در این جایگاه بین سایر پیشوایان شعر عربی معاصر معروفیت خاصی داشت. پس فعال سیاسی شناخته شد و شان و مقامش در این حوزه مانند شان و مقام حافظ ابراهیم بود. (داغر، ۲۰۰۰م: ۶۲۹)
این شاعر در سیزدهم حزیران در دمنهور درگذشت و در همان جا دفن شد. (کحاله، ۱۹۹۸م: ۲ /۲۳۶)

زندگی ادبی احمد محرم

احمد محرم خود می­گوید که به زبان عربی به­خصوص شعر بسیار علاقمند بود و در پی اتفاقی که برای وی افتاد، بنا به دلایل خاصی از درس خواندن فاصله گرفت و پدرش او را به کتابخانه خود برد و جهت سرودن شعر برایش جایزه گذاشت. با توجه به اینکه او ذاتاً آمادگی و استعداد این هنر را داشت، از آن استقبال کرد. در دوازده سالگی اولین شعرش را سرود و تمایل نداشت که آن را در مجلات و روزنامه­ها به چاپ برساند، بنابراین برای تقویت اعتماد به نفس تلاش فراوانی کرد تا اینکه در میان شاعران جایگاه تازه­ای یافت.
اشعار احمد محرم متاثر از اشعار جاهلیت بود تا اندازه­ای که لازم بود خودش را به اشعار مخضرمین مجهز کند. بنابراین مدت طولانی درباره ابی­تمام، بحتری، متنبی، شریف رضی و معری مطالعه کرد و از آنها بهره­های زیادی برد. اما در مورد شاعران معاصر از اشعار بارودی، شوقی و صبری تاثیر پذیرفت. (محرم، ۱۹۸۴م: ۱ /۱۰-۹)
احمد محرم شاعری توانا، دارای سبک و شیوه­ای استوار و ممتاز در سرودن شعر عربی بود. گواهی امتیاز و برجستگی را در بین شعراء نیل (سرزمین مصر) به­دست آورد و موفق به کسب جوایز بسیاری در مسابقات شعر و نثر گردید و جایگاه ویژه­ای در دفاع از دولت عثمانی به عنوان یک دولت نمونه اسلامی داشت. وی در اشعارش رویدادهای مصر را با تمام تفاسیرش به تصویر می­کشید. (امیل بدیع، ۲۰۰۴م: ۱۲۲)
او هم­زمان با تغییرات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی که در دنیای عربی و اسلامی اتفاق افتاد، برای مدتی طولانی بیش از نیم قرن زیست که طی آن مدت قصیده­های بلندی در خصوص دفاع از قومیت عرب و اسلام و تشویق بر اتحاد همه مسلمانان و یکی شدن صف­هایشان در ایستادگی بر علیه استعمار و جنگیدن با آن و پی بردن به بازی­های استعمارگران با قاطعیت و استواری منتشر کرد. همچنان­که او الگوی قابل توجه و قدرتمندی در فداکاری و دفاع از حق و تمسک جستن به ارزش­ها، اخلاق و اصولی بود که اسلام آنها را برای گسترش عدل و برابری در بین افراد جامعه اسلامی بنیان نهاده بود. (محرم، ۱۹۸۴م: ۱ /۶)
وی از جمله شاعرانی بود که توانست قدرت و توان شعری خود را در جهت دفاع از حقوق مردم مصر و انتقاد از دستگاه حاکم یا دفاع از عملکرد صحیح حاکمان به­کار گیرد و در این زمینه به شاعر سیاست و اجتماع نیز ملقب شود. او یکی از اعضای اولیه انجمن آپولو(۱) بود.
همچنین وی از شاعران عصر نهضت و مکتب احیاء است که شاعران این دوره از نمونه­های شعری عرب قدیم و عصر جاهلی، اموی و عباسی تقلید می­کردند. چون آنچه که شاعران اروپایی عرضه می­کردند نتوانست به آسانی در احساسات شاعران عرب نفوذ کند، بنابراین به تقلید از شاعرانی مانند بحتری، متنبی و ابن زیدون و... پرداختند. (خورشا، ۱۳۹۱ش: ۶۲)
وی بر این باور بود که هر شاعر و نویسنده و یا هر شخصی رسالتی برعهده دارد که برای آن به دنیا آمده است. به درستی که این رسالت ها در مرحله اول: تهذیب خود و اصلاح مردم سرزمین خودش است و در مرحله دوم: تهذیب و اصلاح افراد دیگر کشورها است. بنابراین با این توصیف، رسالت وی رسالتی انسانی–جهانی است. این همان تاثیر نیک شاعر در زندگی امت­ها و مملکت­هاست. (محرم، ۱۹۸۴­م: ۱ ­/۱۰)
شعر سیاسی احمد محرم در زمینه موضوعات اسلام و اعراب و وطن دور می­زند اسلام او، از آن عاطفه دینی محکمی سر چشمه می­گیرد که پدرش آن را در وجودش از زمان آغازین رشد او کاشت و این عاطفه دینی پرورش یافت، روئید و رشد کرد و به درختی تبدیل شد که سایه گستراند و به ثمر نشست. بنابراین در آثار این شاعر، ادیبی را می­بینیم که از دعوت امت اسلامی به سوی دین ناب محمدی که همان اسلام واقعی است متوقف نمی­شود. (همان: ۲ /۴۸۵)
- وی همواره نگران وضعیت بد آموزشی کشور و سهل­انگاری حکومت وقت در رفع نیازهای آن بود. بنابراین ابیاتی در این زمینه سروده است که نمونه­ای از آن بدین شرح است:

کفی حزناً انَّ المدارسَ اصبَحَت
دَوارسَ، فیها لِلبلَی مُتخیَّمُ(۲)

(محرم، ۱۹۸۴م: ۱ /۱۲)

غم و اندوه برای من کافی است که مدرسه­ها خراب و ویران شدند، بنابراین در آنجا بلا و مصیبت خیمه زده است.

ارَی امـهً حَیـرَی یظلُّ سـوادُها
صریعَ العمی و الجهلِ، ما یتعلّمُ(۳)

(همان: ۱ /۱۲)

امت پریشان و سرگشته­ای را می­بینم که در سیاهی، حقارت، نابینایی و نادانی باقی ماندند و چیزی نیاموختند.

الا مُصلحٌ یبنی الحیاهَ لِقومهِ؟
الا مُنقذٌ یحمی البِلادَ و یَعصِمُ؟(۴)

(همان: ۱ /۱۲)

آیا اصلاح­کننده­ای نیست که زندگی را برای مردمش بسازد؟ و آیا نجات دهنده­ای نیست که از کشور و سرزمینش دفاع و حمایت کند؟
- از دیگر سروده­های او در حوزه مباحث سیاسی، مساله سودان است، شاعر در این سروده به جنگ سودان اشاره می­کند. جنگی که به نام مصر و به نفع انگلیس در سودان رخ داد.

اکانوا عِداهً فابتدرنا قِتالَهم
و صاولهُم منّا الخمیسُ العرمومُ؟(۵)

(همان: ۱ /۱۲)

آیا آنها جزء دشمنانی بودند که ما با آنان شروع به جنگ کردیم و پنج قسمت از سپاه ما سریع و با قدرت به آنها حمله کرد.

دَهمَنا همو، لا بل دهمنا نُفوسَنا
فَهلاً عَلِمنا ایُّنا کان یُدهَمُ؟(۶)

(محرم، ۱۹۸۴م: ۱ /۱۲)

قطعاً بر آنها فرود آمدیم و حمله کردیم نه بلکه به خودمان حمله کردیم پس ندانستیم کدام یک از ما بر دیگری هجوم می­برد.

فیا عجباً للدَهرِ، کیفَ یَضُمُّنا
و اخوانُنا الادنینَ فی الحربِ مَازمُ؟(۷)

(همان: ۱ /۱۲)

شگفتا از روزگار، چگونه ما را در کنار یکدیگر قرار می­دهد؟ درحالی­که برادران نزدیکمان در جنگ قربانی بحران هستند.
- همچنین شاعر از نبودن آزادی مطبوعات در مصر شاکی است وسیله­ای که با آن بتوان صدای مظلومان را به گوش دیگران رساند.

کیفَ یَرا سُبُلَ الهِدایَهِ مُبغضٌ
لَها، مُستهامٌ بالغوایهِ مُغرَمُ؟(۸)

(همان: ۱ /۱۲)

چگونه بودن راه­های هدایت مورد کینه و بغض واقع می­شود و جامعه ها با نبودن آزادی در مطبوعات، شیفته و واله جهالت گشته و به آن سمت سوق داده می­شوند.

یدُبُّ یقولُ السوءَ فی مصر جاهداً
کما دبَّ لیلاً یَنفثُ السُمَّ ارقمُ(۹)

(همان: ۱/۱۲)

پس هر مغرضی در مصر می­خزد و با جدیت، بدی و شر را بر زبان می­راند و همانند ماری خطرناک در شب درحالی­که سمی خطرناک از دهانش به بیرون می­ریزد به جلو می­رود.

الم یدرِ انَّ الصدقَ اهدی طریقهً
و اجدَی، و انّ الحقَّ اقوَی و اقومُ؟(۱۰)

(محرم، ۱۹۸۴م: ۱ /۱۲)

مقدمه

حمد و ستایش پروردگار جهانیان را سزاست که چراغ هدایت خویش، قرآن کریم را فرا رویمان نهاد و سلام و صلوات بر محمد(ص) اشرف انبیاء و خاندان پاکش، خصوصاً امام عصر(عج).
فرهنگ و هنر متعهد در بستر آرام مردابی از غفلت­ها نمی­میرد و می­کوشد که بسان چشمه­ای جوشان به کویر تشنه کام و تفتیده­ی انسان بحران­زده جانی دوباره بخشد و با اتکاء به پیشینه­ها و مفاهیم گذشته و تاریخ ملی، به سازندگی فردایی شکوهمند و خلاق همت گمارد.
حیات عمیق است و مکتب از آن عمیق تر. شاعر مکتبی و ادیب متعهد باید از سطح به عمق و از پوسته به مغز نفوذ و رسوخ کند تا دستاورد ادبی او غنا و اثرگذاری و جاودانگی و الهام­بخشی داشته باشد.
بر اهل ادب و مرزبانان ادبیات امروز ضروری است که پیوند و رابطه خویش را با اندیشه دینی و ادبیات کهن خود و ادبیات معاصر و ادبیات جهانی قطع نکنند. ادبیات بریده از گذشته اسلامی و دینی و بریده از عصر و اندیشه جهانی ادبیات کم­خون و بی­جان و کم­محتوا بلکه فاقد استحکام و جاودانگی خواهد بود.
بیان مسائل فکری و عقیدتی و تاریخی در قالب شعر در تمام ادیان و همه­ی زبان­ها دارای پیشینه است و تاکنون شعرای زیادی با زبان شعر به بیان مبانی فکری و عقیدتی اسلام و تاریخ آن پرداخته­اند. از جمله این شاعران معاصر، احمد محرم (۱۸۷۷-۱۹۴۵م)از مصر می­باشد. اویکی ازمهم ترین پیشگامان شعرحماسی معاصرادبیات عرب به حساب می آید.وی کوشیددرمیان منظومه هایش حماسه ای اسلامی ارایه دهدکه درآن ازجنگ های بزرگ اسلام ووقایع آن که مسیرتاریخ راتغییرداده اند سخن بگوید.توجه به ارزش­های والای دین اسلام، اصلاح جامعه، اهتمام به علم و دانش، آزادی، وحدت ملی-اسلامی و حمایت از فلسطین از دغدغه­های این ادیب توانا محسوب می­شود و به­ خوبی در سروده­هایش تجلی و بروز یافته است، آن هم در زمانی که فرهنگ مبتذل غرب وارد سرزمینش شده بود و صفت­های اخلاقی و اجتماعی رو به زوال و نادرستی بود.
احمد محرم شاعری توانا، دارای سبک و شیوه­ای استوار و ممتاز در سرودن شعر عربی بود که در انجام رسالت خویش کوتاهی نکرد و آن را به خوبی به سرانجام رساند. او با بهره­گیری از واژگانی ساده و به­کارگیری نمادهای مناسب و تصاویر شفاف به آسانی منظورش را به خواننده منتقل کرده و با اسلوب شعری سهل و روان ارتباط میان شعر و مخاطب را شکل داده است به گونه ای که خواننده به راحتی موضوع را درک کرده و به هدف شاعر پی می­برد.
وی معتقد بود که هر شخص بنابر وظیفه­­ای که دارد رسالتی بر عهده­اش است که برای آن به دنیا آمده و آن تهذیب خودش، اصلاح مردم و سپس تهذیب مردم دیگر کشورهاست و او به حق آن را به خوبی انجام داد.
در پژوهش حاضر با توجه به دیوان «مجد الاسلام» یا «الالیاذه الاسلامیه»احمدمحرم،برخی ازرخدادهاووقایع مربوط به صدراسلام بیان شده است، شاعری که سروده هایش سرشار از ایدئولوژی اسلامی و فضایل آن و تمجید از میراث تمدن اسلامی است.
یکی از سختی­های پژوهش مذکور، در دسترس نبودن دیوان «الالیاذه الاسلامیه» یا «مجد الاسلام» احمد محرم بود که تنها از طریق یک نسخه قدیمی در کتابخانه دایره­المعارف به­صورت اسکن در اختیار ما قرار گرفت که قسمت­هایی از این دیوان با توجه به توضیحات ابتدایی در مقدمه آن مفقود گشته است.
این کتاب شامل دو فصل است که درفصل اول به زندگی شخصی و ادبی احمد محرم اشاره شده و فصل دوم به بیان برخی رخدادها و وقایع صدر اسلام با توجه به سروده های احمدمحرم در دیوان «مجدالاسلام» وی اختصاص یافته است.
در پایان امیدواریم که صاحب نظران واساتید محترم، ما را از راهنمایی ها و ارشادات عالمانه خویش برای رفع نواقص این اثر بی بهره نگذارند.

الکمال لله الواحد المتعال
فروردین ۱۳۹۵هجری