کتاب ده داستان کوتاه از نویسندگان بزرگ روس

مقدمه مترجم(۱)

مجموعه داستان های گردآمده در این مجلد بیانگر پیشرفت ادبیات روسیه، به خصوص در قلمرو داستان کوتاه از دوره کلاسیک پوشکین تا آغاز قرن نوزدهم و شروع جنگ جهانی اول و انقلاب روسیه است. این محدوده ی گاه نگاری، نوعی جامعیت به این کتاب می بخشد و به صورت نماد و نماینده یی از زندگی پیش از انقلاب و ادبیات در تقابل با دوره بعد از انقلاب جلوه می کند و خواننده را به مقایسه این دو دوره (پیش و بعد از انقلاب اکتبر) فرا می خواند.
این مجلد با داستان کوتاه مشهور «بی بی» یکی از زیباترین داستان های کوتاه پوشکین به عنوان یکی از نمایندگان بزرگ شعر و نثر روسیه آغاز می شود. پوشکین (۱۸۳۷ ـ ۱۷۹۹) پدر ادبیات روسیه خوانده شده، او زبان مدرن ادبی روسیه را چه در نثر و چه در نظم، به این فرهنگ اعطا کرده، نمونه های کامل و زیبایی را در شعر، نمایشنامه، رمان و داستان کوتاه خلق کرده است. پوشکین خود، عمیقا متاثر از نبوغ شکسپیر، بایرون و شعر رومانتیک مغرب زمین است و در عین حال شاعری عمیقا ملی است و فضای حاکم بر ماهیت درونی آثارش آن چنان است که دارای خصوصیت ادبیات روسی است.
نبوغ پوشکین، سرشتی مرکب دارد. نگرش بدبینانه او نسبت به مسایل و مشکلات هستی، غالبا سمت و سوی دیدگاه ذهنی شاد و بی خیال به خود می گیرد که ویژگی های قرن هیجدهم فرانسه را داراست که همان بدبینی دینی ولتری است که اشعار حرمت شکنانه او دارای همتایانی است که عمیقا دارای ماهیت دینی است، مثل «مدونا» و دیگر اشعارش، آن چه در عین برخورداری از سادگی دارای احساس دینی قویا ملی است، او هم چنین خلق و خوی میهن پرستانه و غرور ملی را با عواطف انقلابی درآمیخته که در اشعارش با ستایش قهرمانان قیام دسامبر ۱۸۲۴ تجلی می یابد. در مجموع پوشکین ـ همان طور که داستایفسکی او را به درستی خوانده است: «روح و ذهنی فراگیر دارد و در کل ادبیات روسی، تشخصی خاص به ارزش های ملی داده است.»
«بی بی» گوهری پر تلالو در ادبیات رومانتیک روسیه است، بی نقص تراش خورده و دارای تراش های هنرمندانه است و هر دو وجه نبوغ پوشکین را به نمایش می گذارد، یعنی روحیه عمیقا غربی اش را و وابستگی عمیقش را نسبت به خاک روسیه. داستان دل نشین شبحوار، با قدرت تخیلی سحرآمیزی بیان شده، با این حال متضمن محرک ها و انگیزش های روانی کافی است تا آن را کاملاً واقعی جلوه دهد، پس زمینه داستان نیز قویا واقع گرایانه است، نظری گذرا بر تصویر واقعی جامعه سطح بالای روسیه تحت حاکمیت الکساندر اول با جزییاتی تصویری و زیبا از حیات ملی را عرضه می دارد. چهره محوری این داستان، کنتس پیر نسبتا بدذاتی است که تمامیت فرهنگ و روحیه قرن هیجدهمی فرانسه را به نمایش می گذارد، اما در عین حال با فانتزی رومانتیک حضورش به صورت روح، مصداقی از روحیه همدلی روسی است. ظاهر شدن روح برای قربانی عشق خیانت شده یی است که روح او را به افشای راز مهلک نزد قمارباز درمانده وامی دارد.
بنابراین می توان گفت پوشکین مدخل ورودی شکوهمند به معبد ادبیات روسی است. ادبیات روسی با نیکلای گوگول (۱۸۵۲ ـ ۱۸۰۹) حقیقت تاریخی خود یا بهتر است گفته شود تراژدی خود را آغاز می کند و «ردا» شاهکار گوگول این روحیه تراژیک را در والاترین سطح خود به نمایش می گذارد. گوگول نخستین کسی بود که تراژدی برخورد و تضاد بین شخصیت روسی را با قدرت مطلقه تزاری به نمایش گذارد. قهرمان «ردا»، یک مقام دون پایه اداری است که نه تنها غرور و شان خود را، بلکه احساس شخصیت خود را هم تحت حاکمیت ستم گرایانه ی قدرت فراگیر و خالی از احساس نظام بوروکراتیک و دیوان سالار از دست می دهد، نمایش واقعیت نظام بوروکراتیک یکی از نمودهای اثرگذار گالری چهره پردازی گوگول است. رمان های «ژنرال ـ بازرس»، «نفوس مرده»(۲) و برخی دیگر آثار او نمایشی هول انگیزی از اتهام به تزاریسم روسی و روس هاست. گوگول به عنوان یک اوکراینی، سرشت عاشقانه و همدلانه خود را در نشان دادن پاکدلی حفظ می کند، اگرچه نمودهایی از گرایش به تنبلی جنوبی بخش اوکراینی روسی را نیز متجلی می گرداند.
در هر حال لبه تیز طنز تلخ و بی رحم گوگول از بوروکراسی روسی، به سبب عشق و مهرورزی اش به مردم درمانده روسیه و ایمانش به آینده روسیه، کندی و نرمی می گیرد. «ردا» فراتر از همه، نمایانگر رقت قلبی گوگول و الهام بخش دستاویزی برای تاسف و اساسا بازتابنده نیایش و ستایش روسی از مهرورزی و شفقت است که بعدها زیربنای پیام داستایفسکی به جهانیان گردید.
موقعیت تولستوی (۱۹۱۰ ـ ۱۸۲۸) در جریان رشد ادبی روسیه در تقابل با گوگول قرار می گیرد و در حالی که گوگول متهم می کند، تولستوی از واقعیت های روسی و روان شناسی توده های مردم روسیه دفاع می کند.
تولستوی در ذهن و روح روستاییان و دهقانان روسی خیر و خردی متعالی را مشاهده می کند و مایل است همه معیارهای فرهنگ را که بخشی از غریزه حقیقت توده های روسی است در تضاد با خودخواهی و نفس پرستی و انحرافات اخلاقی طبقات بالاتر قرار دهد. او فراتر از همه آن خصوصیت، شکیبایی و صبوری را که موضوع داستان «کورنی واسیلیف» است، می ستاید. خصوصیتی که دستمایه بسیاری از قصه ها و رمان های این نویسنده بزرگ روس است. نویسندگان نسل بعدی که در این مجموعه حضور یافته اند چون کورولنکو(۳)، چخوف، چیریکوف(۴) آندریف(۵)، کوپرین(۶) و سولوگاب(۷)، بین طنز گوگولی و آرمان خواهی تولستویی در نوسانند.
چخوف، زبانی طنزآمیز دارد و لبه تیز طنز او متوجه طبقه به اصطلاح روشنفکر از پای افتاده روسی است که اهل عمل نیست، اما دارای آرزوهای رویایی است، دقیقا آن گونه که گوگول آکنده از عشق و تفاهم نسبت به کسانی است که به آن ها اتهامات خشن وارد می کند، چخوف نرمی و ملاطفت خیالبافانه و متوهمی نسبت به قهرمانان و شخصیت های خام دست خود دارد که موجوداتی ناتوان هستند و در اکثر آنان اندکی فرودستی مشاهده می شود. در قصهها و نمایشنامه هایش؛ نمونه هایی از زنان آرمانی دارد که رویکرد او نسبت به آنان تا حدودی همراه با نیشخند و تا حدودی همدلانه است. داستان «بوسه» چخوف بیش از آن که رویای «ناکام زندگی» قهرمان قصه را محکوم کند، با او همدلی می کند.
لئونید آندریف در مقایسه با چخوف، حالات قوی تری از بدبینی و ناخوشنودی از زندگی را به نمایش می گذارد، طنز او غالبا لحنی بی رحم با احساسی کابوس گونه دارد که ناشی از نفوذ ادگار آلن پو در آثار اوست. «دست برنده» نمونه یی از حالت روحی قدیمی تر و ملایم تر آندریف است که دارای نگاهی طنزآمیز از منظر وجوه انسانی به وجود انسان است و آن چه صدفه و تصادف در زندگی بشر خوانده می شود.
ولادیمیرکورولنکو مهربان ترین و حتا عاطفی ترین در بین نویسندگان این نسل است. و این ویژگی ها، در این جلد از داستان «جنگل نجواگر» به نمایش گذاشته شده، کورولنکو تا حدودی در آرمان خواهی تولستویی سهیم است و از آن آرمان خواهی بهره برده است. نزد او جهان و هستی آکنده از نوعی توازن و هماهنگی است، اما نابینایی بشر موجب شده این هماهنگی را مشاهده نکند. این چنین است تصور او از تراژدی زندگی و طبعا، قصه هایش مجموعه ای از سمفونی است که با فریادهای کمک خواهی بشریت دل بریده از همه کس و همه چیز قطع و گسسته می شود.
کوپرین(۸) نویسنده یی قویا واقع گرا، آکنده از رنگ و نیز یکی از کسانی است که واقعیت های روسیه را سرزنش می کند و تاریکترین وجه حیات این جامعه را در روزگاران گذشته به نمایش می گذارد. حتا عناوین قصه هایش موید این نگرش است: («گودال»، «مانداب» و...) توصیف گر درماندگی و بیچارگی بشری که باید در گودال ها و باتلاق ها زندگی کند، بی آن که سودای آن را داشته باشد خود را از مرداب و گودال به سوی نور بکشند.
فضا، نمونه ها، موضوعات عرضه شده توسط این نویسندگان همه مربوط به گذشته است که توسط انقلاب محو و نابود شده، اما آثار آنان برای ابد و برای همه فصول ماندگار خواهد ماند. روسیه بعد از انقلاب و نویسندگان جدید آن به عرصه این دیباچه راه نیافته اند. دوره انتقال بین پیش و پس از انقلاب توسط ماکسیم گورکی معرفی می شود.

بی بی

آ. س. پوشکین ۱۸۳۷ـ ۱۷۹۹

در خانه ناراموف، ستوان گارد، بازی ورق برقرار بود. شب بلند زمستانی بی آن که حواس شان باشد طی شد و ساعت حدود پنج صبح بود که شام آماده شد و بازیکنان به صرف شام دعوت شدند. برنده ها با اشتها و میل بسیار غذا می خوردند و بقیه با بی میلی در کنار جاهای خالی نشسته بودند. با سر رسیدن شامپاین، گفت وگوها گل انداخت و صمیمانه تر و فراگیرتر شد.
میزبان پرسید: "سورین اوضاع چه طور بود؟"
ـ مثل همیشه باختم، من هیچ وقت شانس نداشته ام. میراندول بازی می کنم، همیشه خونسرد می مانم، هیچ وقت دستپاچه نمی شوم، با این حال همیشه می بازم.
ـ منظورت این است که تا به حال یک بار هم وسوسه نشده ای از بازی دست بکشی. قدرت ذهنی تو مرا شگفت زده می کند.
یکی از مهمانان، وارد گفت وگوی آنان شد و پرسید: "در مورد هرمان چه طور؟" و به یکی از افسران جوان رسته مهندسی اشاره کرد: "او تا به حال دست به ورق نزده و تا به حال هم شرط نبسته، با این حال تا دم صبح می نشیند و به بازی ما نگاه می کند."
هرمان گفت: "ورق مرا به شدت مجذوب خود می کند، اما موقعیت من آن چنان است که نمی توانم یک ضرورت را برای یک دلخوشی نامشخص و مشکوک فدا کنم."
تومسکی یادآور شد: "هرمان آلمانی است و حواسش جمع است، آدمی که برای من یک شگفتی کامل است، مادربزرگم پرنسس آنا فدروفنا(۹) است."
مهمانان همه با فریاد گفتند: "چه طور؟ چرا؟"
تومسکی ادامه داد: "هیچ وقت نتوانسته ام بفهمم چرا هیچ گاه بازی نمی کند."
ناراموف گفت: "این که تعجبی ندارد. یادت باشد او زن سالمند هشتاد ساله یی است."
ـ در مورد او چه می دانید؟
ـ هیچ.
ـ آه، پس باید برایت بگویم. شست سال پیش مادربزرگم به پاریس رفت و تبدیل به یک مدل شد، مردم دنبال کالسکه اش دویدند تا نگاهی به آن ونوس مسکویی بیندازند. ریشیلیو عاشق او شد و مادربزرگم می گوید نزدیک بود به خاطر او خودکشی کند، چون مادربزرگ نسبت به او با سردی و بی اعتنایی رفتار کرده بود. در آن روزها، زنان معمولاً بانک بازی می کردند. یک شب در دربار، مبلغ گزافی به دوک اورلئان باخت. وقتی به خانه رسید، مادربزرگ آرایش صورتش را پاک کرد، میله ژپون دامنش را درآورد و با پدربزرگ از باخت دردناک خود سخن گفت و اصرار کرد که باید دین او را ادا کند. پدربزرگم که اکنون عمرش را به شما داده تا آن جا که به خاطر می آورم، در برابر همسرش در حد یک پیشکار بود و مثل سگ از او می ترسید، با این حال وقتی از میزان باخت اطلاع یافت، به شدت به خشم آمده، فهرستی از صورت حساب ها تهیه می کند که نشان می دهد ظرف شش ماه گذشته آنان بیش از پانصد هزار روبل خرج کرده اند. در پاریس املاک مسکو و سراتوف(۱۰)، خریداری نداشت و پدربزرگ این نکته را یادآور می شود و آخر سر این که می گوید حاضر به پرداخت چنین بدهی یی نیست. مادربزرگ سیلی آبداری بر گونه پدر بزرگ می نوازد و همان شب، بستر خود را از همسرش جدا می کند تا به او ناخوشنودی خویش را نشان دهد.
صبح هنگام به دنبال شوهرش می فرستند با این امید که محرومیت از زناشویی تاثیری بر ذهنیت او گذارده باشد، اما متوجه می شود او بر رای خویش ثابت قدم است. مادربزرگ برای نخستین بار در زندگی اش با آن که کسر شانش بود، با همسرش به بحث می نشیند و می کوشد او را توجیه کند.
مادر بزرگ به پدر بزرگ می گوید: بین بدهی با بدهی تفاوت وجود دارد و یک شاهزاده حق ندارد مثل یک درشکه چی رفتار کند، اما همه ی استدلالات و احتجاجات حکیمانه مادربزرگ، تغییری ایجاد نمی کند و مادربزرگ مستاصل می ماند که چه کند، تصادفا با شخص معتبری اندکی آشنایی داشته، شاید شما نام کنت سن ژرمین را شنیده باشید که درباره او قصه ها بر سر زبان هاست، شهرت داشت که یکی از آن یهودیان سرگردان بوده و تصور می شده اکسیر حیات و راز زندگی را در اختیار دارد و عده ای هم او را شارلاتان می پنداشتند و کازانوف در خاطراتش می گوید او یک جاسوس بوده. هرچه بوده، سن ژرمین با همه رمز و رازهایش، مردی با ظاهری بسیار محترم و رفتار اجتماعی بسیار جاافتاده ای بوده است.
مادربزرگ امروزه از او به نیکی یاد می کند و هر که سخنی به بی حرمتی از او بگوید، به خشم می آید. مادربزرگ می دانسته سن ژرمین حسابی چپش پُر است و تصمیم می گیرد به او توسل جوید، یادداشتی برایش می فرستد و خواستار دیدار هرچه سریع تر با او می شود، پیرمرد عجیب و غریب، فورا به دیدار مادربزرگ می رود او را به شدت غمگین می بیند. مادربزرگ از شوهرش به تلخ ترین وجه سخن می گوید و سرانجام به او می گوید همه امیدش به دوستی و محبت اوست، سن ژرمین لختی می اندیشد و می گوید: "می توانم این پول را به شما وام بدهم، اما می دانم روی آرامش به خود نخواهید دید، تا این که این وجه را عودت دهید و من نمی خواهم شما را دچار نگرانی و اضطراب عمیق تر کنم. راه دیگری نیز وجود دارد و آن این است که می توانید دیگر بار وجهی را که باخته اید، برنده شوید."
مادربزرگ به اعتراض می گوید: "اما کنت عزیز باید درک کنید که ما ابدا پولی در بساط نداریم؟"
سن ژرمین پاسخ می دهد:" شما نیازی به پول ندارید و به من گوش کنید." و رازی را برای مادربزرگ می گوید که هر یک از ما حاضریم عزیزترین چیز خود را بدهیم و آن راز را بدانیم.
بازیکنان جوان، با کنجکاوی و دقتی خاص به او گوش می سپارند و به دهانش خیره می شوند، تومسکی پیپ خود را روشن میکند، یکی دو پُک می زند و ادامه می دهد: "در همان شب مادربزرگ در باغ ورسای ظاهر می شود و پشت میز قمار می نشیند. دوک اورلئان بانک را می گذارد. مادربزرگ پوزش می خواهد و بهانه یی می آورد که نتوانسته امشب دین خود را ادا کند و به بازی می نشیند. او سه کارت برمی دارد و آن ها را یکی پس از دیگری روی میز می گذارد، هر سه بار با آن ورق ها برنده می شود و مادربزرگ از قید بدهی رها می یابد."
یکی از مهمانان می گوید: "چه قدر مادربزرگت خوش شانس بوده!"
هرمان می گوید: "قصه پریان."
نفر سوم می گوید: "ورق ها علامت زده شده بود."
تومسکی با لحنی جدی می گوید: "نه این طور فکر نمی کند."
ناراموف پرسید: "منظورتان این است که شما مادربزرگی دارید که می تواند سه ورق برنده پیاپی را پیش بینی کند و تاکنون شما از او نخواسته اید بگوید چه طور این کار را کرده است؟"
تومسکی پاسخ داد: "بله دقیقا همین طور است. او چهار پسر دارد و یکی از آنان پدر من است و همه آنان قماربازهای مشهوری هستند، اما او هرگز آن راز را نزد آنان فاش نکرده است، اگرچه آن راز هم به کار آنان می آمد و هم به کار من. اما عمویم کنت ایوان ایلیچ به من گفت مرحوم چاپلیتسکی که پس از هدر دادن میلیون ها روبل در فقر درگذشت، یک بار سیصد هزار روبل به زوریچ باخت. فکر می کنم همین مبالغ بود. مادربزرگ که عموما نسبت به ماجراهای جوانان سخت گیر بود، به دلایلی دلش برای چاپلیتسکی سوخت. سه تا ورق به او داد. آن ها را یکی پس از دیگری قرار داد، به شرط آن که دیگر هرگز سراغ قمار و بازی ورق نرود. چاپلیتسکی به جلسه قمار زوریچ رفته و با هم به بازی نشستند، برای نخستین ورقی که عرضه کرد، مبلغ پنجاه هزار روبل بود که برنده شد و سپس باز هم برد و برد که مبلغ برده، بیش از باخته هایش بود... خوب دیگر باید به بستر برویم ساعت نزدیک شش صبح است."
روشنایی روز دمیده بود، مرد جوان محتوی لیوانش را سر کشید و هر یک از آنان به راه خود رفت.

کنتس پیر در برابر آیینه در اتاق آرایش نشسته بود، سه خدمتگار در حضورش بودند. یکی ظرف رُژگونه را به دست داشت، دیگری یک جعبه کوچک از انواع سنجاق های سر و شب کلاهی که دورادور لبه اش با نوارهای رنگی درخشانی تزیین شده بود. در چهره کنتس نشانی از زیبایی به جای نمانده بود، سال ها بود این زیبایی محو شده بود، اما او، تمامی عادات روزهای جوانی خود را حفظ کرده، با جدّیت و پشتکار مدهای دهه هفتاد را دنبال می کرد و به همان میزان که شست سال پیش برای آرایش وقت می گذاشت، اکنون نیز وقت صرف می کرد. ندیمهاش رو به پنجره نشسته بود و روی یک قاب زردوزی کار می کرد.
مرد جوانی وارد اتاق شد و گفت: " صبح به خیر مادربزرگ، و به زبان فرانسوی خطاب به ندیمه مادربزرگ گفت: "صبح به خیر مادمازل لیزا." و دیگر بار روی به مادربزرگ گفت: "آمده ام موضوعی را از شما بپرسم."
ـ چه سوالی داری پل؟
ـ می توانم دوستم را به شما معرفی کنم و او را به مهمانی جمعه شب بیاورم؟
ـ او را به مجلس رقص بیاور و همان جا به من معرفی اش کن. راستی دیروز آن جا رفتی؟
ـ فکر می کردم باید می رفتیم. فوق العاده بود، ما، تا پنج صبح رقصیدیم. مادمازل التسکایا خیلی جذاب بود.
ـ واقعا جذاب بود عزیزم! تو آسان خوشنود می شوی. باید مادربزرگش را می دیدی، منظورم پرنسس دریا پتروونا(۱۱) است، آن دختر مادربزرگش را به یاد من می آورد، حالا دیگر باید خیلی پیر شده باشد، تومسکی از روی بی حواسی گفت: "اما مادربزرگش پرنسس دریا پترووانا! او که هفت سال است که فوت کرده."
ندیمه کنتس سر بلند کرد و به مرد جوان اشاره یی کرد، جوان به خاطر آورد نباید نزد کنتس در مورد مرگ همسن و سال های او حرفی بزند و لب گزه کرد. کنتس هوشیاری به خرج داده و با بی اعتنایی تمام با این سخن مواجه شد.
ـ فوت شده، نمی دانستم. من و او وقتی به علیاحضرت معرفی شدیم همزمان به عنوان خدمتگاران افتخاری او برگزیده شدیم.
برای صدمین بار کنتس برای برادرزاده اش این قصه را تعریف کرده بود.
کنتس پس از مکث کوتاهی گفت: "پل، لطفا به من کمک کن. لیزانکا، انفیه دان من کجاست؟"
و همراه با خدمتگارانش؛ کنتس پرده ها را کشید. تومسکی با آن دختر تنها ماند.
لیزاوتا ایوانوونا، به آرامی پرسید: "آن دوستی که می خواهی به کنتس معرفی کنی که بود؟"
ـ ناراموف، او را می شناسی؟
ـ نه. نظامی است یا غیر نظامی است؟
ـ نظامی است.
ـ در رسته مهندسی است؟
ـ نه سواره نظام است. چه شد که فکر کردی در رسته مهندسی است؟
دختر خندید، اما پاسخی نداد.
کنتس از پشت پرده صدا کرد: "پل! دستی بجنبان و یک رمان جدید برای من بفرست. لطفا نه از این جدیدی ها."
ـ مادربزرگ چه طور می توانم یکی از این رمان های جدید برای تان بفرستم.
ـ منظورم رمانی است که قهرمانش، پدر یا مادرش را خفه نمی کند و در جایی از رمان آدم ها غرق نمی شوند، من تحمل قهرمانان غرق شده را ندارم. مگر رمانهای امروزی این گونه نیستند؟
ـ مادربزرگ آیا می خواهید قصه اش روسی باشد؟
ـ مگر آن جا رمان روسی هم هست؟ در هر حال یک رمان برایم بفرست.
ـ مادربزرگ ببخشید مرا، باید بروم. لیزاوتا ایوانوونا ببخشید مرا. بالاخره نگفتید چرا فکر کردید ناراموف در رسته مهندسی است؟
و تومسکی بی آن که منتظر جواب بماند، اتاق آرایش کنتس را ترک گفت.
به محض این که لیزاوتا ایوانوونا تنها ماند کارش را رها کرد و به آن سوی پنجره نگاهی افکند. لحظه ای بعد، از پیچ خیابان افسر جوانی ظاهر شد. بر گونه های لیزاوتا سرخی یی دوید و دیگر بار کار خود را از سر گرفت و روی قاب زردوزی خود سر فرود آورد. در این لحظه کنتس در حالی که کاملاً لباس پوشیده بود از پشت پرده بیرون آمد.
خطاب به لیزانکا گفت: "بگو یک کالسکه آماده کنند. برای سواری می رویم."
لیزانکا از قابی که روی آن کار می کرد، سر بلند کرد و به جمع وجور کردن و کنار گذاردن کارش پرداخت.
کنتس فریاد زد: "عزیزم مگر کری؟ بگو یک کالسکه آماده کنند. فورا."
دختر به آرامی پاسخ داد: "همین حالا می روم." و از اتاق به سرعت خارج شد.
خدمتگاری وارد اتاق شد و کتاب فرستاده شده از سوی پرنس پل آلکساندروویچ را به کنتس تقدیم کرد.
ـ از طرف من از پرنس تشکر کن. لیزانکا! لیزانکا! کجا غیبت زد؟"
ـ آماده حرکت هستم.
ـ وقت داریم عزیزم. همین جا بنشین. فصل اول کتاب را باز کن و با صدای بلند بخوان."
دختر کتاب را برداشت و شروع به خواندن کرد.
کنتس گفت: "نمی توانی با صدای بلندتر بخوانی؟ عزیزم مگر خوابی؟ یک لحظه صبر کن." برای من یک عسلی بیاورید، یک کمی نزدیک تر لطفا.
لیزا ایوانوونا چهار صفحه یی از کتاب را خواند، کنتس خمیازه کشید.
ـ بگذارش کنار، چه جملاتی! با تشکر آن را برای پرنس بازپس بفرست. کالسکه آماده است؟
لیزا ایوانوونا گفت: "بله، و نگاهی به خیابان افکند."
کنتس پرسید: "تو چرا لباس نپوشیده ای، باید همیشه منتظر تو بمانم، عزیزم تو غیرقابل تحملی."
لیزا با شتاب به طرف اتاقش دوید. دو دقیقه نگذشته بود که کنتس با خشم زنگ را به صدا آورد. سه خدمتگار از یک در و یک پادو از دری دیگر به داخل اتاق دویدند.
کنتس گفت: "چرا این طور است، چرا نمی توانم حرفی را در کله شما فرو کنم؟ به لیزاوتا ایوانوونا بگویید از انتظار خسته شدم."
لیزا ایوانوونا ردا بر تن و کلاه بر سر آماده در چارچوب در ظاهر شد.
کنتس با این کلام به او خوش آمد گفت: "بالاخره، عزیزم! به به، چه شیک! چه قدر به خودت رسیده ای عزیزم! کسی نیست که شیفته ات نشود!... هوا چه طور است؟ فکر می کنم باد می وزد..."
پادو گفت: "خیر بانوی من، باد نمی وزد."
ـ مطمئنی؟ پنجره را باز کن. می بینی باد میوزد، باد سردی هم هست. لیزانکا کالسکه را نمی خواهم، امروز برای سواری نمی رویم. متاسفم این همه تشریفات برای هیچ بود.
لیزاوتا ایوانووا با خود اندیشید: "این چه زندگی یی است!"
و به واقع لیزا غمگین ترین آدم روی زمین بود. به قول دانته، نان دیگران را خوردن تلخ و بالا رفتن از پله هایی که به اتاق دیگری منتهی می شود دشوار است و کسی بیش از یک ندیمه و مصاحب وابسته، یک پیرزن مشهور چه می داند مفهوم تلخ وابستگی را؟
کنتس آدم بد قلبی نبود، اما زندگی او را لوس و ازخودراضی بار آورده بود و در نتیجه بسیار متلون، پست و خودخواه شده، با همان نفس پرستی همه مردمان سالمندی بود که در زمان خودشان محبوب بوده اند و امروز دیگر روزگارشان سپری شده است.
او هنور در تمام مراسم و آیین های اجتماعی شرکت می کرد، خودش را به هر ترتیبی به سالن های رقص می کشاند و در گوشه یی می نشست، با چهره یی پودرزده و رژ زده و نقاشی شده و با لباسی که متعلق به زمانه او بود. با این همه حضورش هولناک و ناخوشایند بود.
مهمانان که از راه می رسیدند، در برابرش به آیین تشریفاتی تعظیم می کردند، اما بعد کم ترین توجهی به او نداشتند. در خانه خودش پذیرای همه مردم شهر بود. اما هیچ یک از آنان را به چهره نمی شناخت. نوکران و کلفت های متعدد که در راهروها دیده می شدند در اتاق خدمتگاران اجتماع می کردند، چاق و سپیدموی می شدند و آن چه را که دوست داشت، انجام می دادند، در پوشاندن لباس به تنش از یک دیگر پیشی می گرفتند.
لیزاوتا ایوانوونا قربانی امور خانه داری بود. برایش چای می ریخت و موظف بود حساب هر حبه قندی را که می خورد، داشته باشد، برایش با صدای بلند کتاب می خواند و مسئول و پاسخ گویی به ضعف های نویسندگان آثاری بود که می خواند. در کالسکه سواری های کنتس او را همراهی می کرد، باید پاسخ گوی وضعیت هوا و ناهمواری جاده باشد. قرار بوده که مقرری ثابتی داشته باشد، اما هرگز آن مقرری را دریافت نمی داشت، با این حال از او انتظار می رفت که مثل همه دخترهای دیگر لباس بپوشد، یعنی باید گفت مثل آن تعداد معدود دختران برگزیده. موقعیتش در جامعه زار زدنی بود. همه او را می شناختند، اما هیچ کس کم ترین اعتنایی به او نداشت. در مهمانی های رقص فقط زمانی می رقصید که به حد کفایت شریک رقص حضور نداشته باشد و زنان هرگاه که می خواهند در اتاق آرایش، آرایش خود را تجدید کنید، بازوی او را می گرفتند و در آن اتاق می نشاندند، او به شدت حساس بود و احساس می کرد در موقعیت ظالمانه یی قرار گرفته و در آرزوی رهایی از این شرایط بود. اما مردان جوانی را که با آنان برخورد داشت، حساب و کتاب می کردند، هوسباز بودند و خودخواه و برای او کمترین ارزشی قایل نبودند؛ هرچند لیزاوتا ایوانوونا صد بار زیباتر از دختران بی حیای خودخواهی بود که در پیرامونش پرسه می زدند. چند بار برای تلخ گریستن از آن اتاق زیبا و کسالت بار به اتاق حقیر خود گریخته بود که با پرده یی جدا می شد و تنها اثاثه آن اتاق، یک کمد کشودار و تخت خوابی رنگ شده و آیینه ای ارزان قیمت بود.
روزی ــ یعنی دو روز پس از آن شبی که در آغاز این داستان، جریان آن شرح داده شد و یک هفته قبل از زمانی که این صحنه توصیف شود ــ لیزاوتا ایوانوونا در کنار پنجره نشسته روی قاب زردوزی خود، کار می کرد که به طور تصادفی سر بلند کرده به خیابان نگاه کرد و افسر جوانی را دید که بی حرکت ایستاده، به پنجره ای خیره مانده که او پشت آن نشسته، به همین جهت سربرگرداند و به مدت دو ساعت با پشتکار سرگرم سوزن زدن شد، اعلام شد که شام حاضر است، از جای خود برخاست و پارچه و قاب و دیگر وسایل سوزندوزی را به کناری گذارد و بی اختیار نگاهش به خیابان افتاد و مشاهده کرد آن افسر هنوز آن جا ایستاده. از این صحنه غیر عادی شگفت زده شد، اما بعد از شام هنگامی که با بیم و هراس دیگر بار به خیابان نگاه انداخت، مشاهده کرد آن افسر جوان رفته است و خیلی زود موضوع را به کلی فراموش کرد. دو روز بعد هنگامی که کنتس را در کالسکه همراهی میکرد، آن افسر را دیگر بار دید که در کنار پله هایی ایستاده که منتهی به در خانه کنتس می شد، صورتش در یقه خز پهن مخفی شده بود، اما چشمان سیاهش در زیر کلاهی که به سر داشت، برق می زد. لیزاوتا ایوانوونا بی آن که خود بداند چرا؛ دچار وحشت شد و در کالسکه حرکتی غیر قابل توجیه جابه جا شد.
به محض این که به خانه بازگشت به طرف پنجره دوید ــ افسر جوان در همان نقطه ایستاده بود ــ و چشمانش بر روی در دوخته شده بود. لیزاوتا شتاب زده از پنجره فاصله گرفت، دچار کنجکاوی شده و از احساسی که داشت برانگیخته شده بود. از آن روز به بعد، یک روز هم نشد که مرد جوان در ساعت مقرر در زیر پنجره ظاهر نشود. رابطه ی بی قید و شرطی بین آنان برقرار شده بود. در همان حال که پشت پنجره نشسته بود، نزدیک شدن او را احساس می کرد و سر بلند میکرد و هر روز صمیمی تر از روز پیش به او نگاه می کرد و مرد جوان برای توجهی که لیزاوتا به او نشان می داد، سپاسگزار بود، با نگاه نافذی که جوان داشت، هرگاه نگاه آنان به یک دیگر تلاقی میکرد، متوجه سرخ شدن گونه های لیزاوتا و برقی می شد که از چشمان او می جهید و ظرف یک هفته سرانجام لیزاوتا به جوان لبخند زد.
وقتی تومسکی اجازه خواسته بود که دوستش را معرفی کند، تپش قلب دختر جوان شتاب گرفته بود، اما با آگاهی از این که ناراموف در رسته سواره نظام است نه مهندسی، نگران بود که رازش نزد تومسکی مهربان فاش شده باشد.
هرمان فرزند یک آلمانی بود که پدرش ترک تابعیت کرده و به تابعیت روسی درآمده بود. ثروت ناچیزی برایش به جای گذاشته بود، از بیم وسواس گونه از دست دادن استقلال، هرمان حتا به بهره پول همان ماترک نیز دست نمی زد و فقط و فقط با مقررییی که دریافت می داشت زندگی را می گذراند و از این روی کم ترین فراغت و جای تنفسی برای خود نمی گذاشت. او خویشتن دار و بلندپرواز بود و افسران هم ردیف او به ندرت فرصت می یافتند به جهت این رفتار فوق العاده محتاطانهاش، با او خوش وبشی داشته باشند. او فردی هیجانی بود و تصورات و تخیلات آتشین داشت، اما قدرت شخصیت او، مانع از آن می شد به چاله و چوله های جوانی فرو غلتد، برای مثال با آن که اهل قمار بود، هرگز به بازی ورق روی نمی آورد، می دانست که از عهده باخت آن برنمی آید، چنان که با خود می گفت: "موقعیت من آن چنان نیست که یک ضرورت را فدای هوی وهوس کنم که بگیر و نگیر دارد." به همین روی در سراسر شب پشت دست بازیکنان می نشست و با علاقه ی بسیار گردش دست ها را دنبال می کرد.
داستان سه کارت جادویی، آتشی به جان و فکر او افکنده بود و این فکر به هیچ روی رهایش نمی کرد و سراسر شب را به آن جادو می اندیشید. در حالی که خیابان های سن پترزبورگ را درمی نوردید با خود می اندیشید: "اگر کنتس پیر راز آن سه ورق را نزد من فاش می کرد و یا آن سه ورق را به من نشان می داد، چه می شد؟ چرا نباید بخت خود را بیازمایم؟ باید خود را به او معرفی کنم، باید خود را در قلب او جا کنم و اگر لازم باشد خود را شیفته و عاشق او نشان دهم، اما همه اینها، مستلزم زمان است و آن کنتس پیر اکنون هشتادوهفت سال دارد و ممکن است ظرف یک هفته یا حتا فردای دیگر، زنده نباشد، نمی دانم. اصلا خود ماجرا راست است یا دروغ؟ ممکن است قصه یی بیش نباشد. احتیاط، اعتدال و انتصار سر ورقی هستند که سرمایه ما را سه برابر می کنند، خیر، بلکه هفت برابر می کنند و به من تضمین آرامش و استقلال می دهند. با یک چنین استدلالی خود را در یکی از خیابان های اصلی سن پترزبورگ در برابر خانه قدیمی زیبایی یافت. در این خیابان کالسکه ها پشت سر هم صف کشیده، یکی بعد از دیگری به هشتییی وارد می شد که از نوری درخشان روشنی گرفته بود، از کالسکه ها یک بار پای شیک و چابک زنی زیبا، سپس چکمه های بلند سنگین یک مرد، و بعد پای زنی با جوراب، آن گاه کفش یک دیپلمات، کت های خز و رداهایی که تلالوی خاصی داشت، خارج می شد و از برابر دربان بلند قامت خوش سیمایی عبور می کرد.
هرمان از پلیسی که در گوشه خیابان ایستاده بود پرسید: "آن جا خانه کیست؟"
پلیس پاسخ داد: "کنتسِ...."
هرمان یکه خورد. آن داستان عجیب و غریب دیگر بار همه ذهن او را اشغال کرد، او در برابر خانه کنتس بالا و پایین رفت و به آن بانو و قدرت های فوق العاده اش اندیشید. دیرهنگام بود که به محله فقیرنشین خود بازگشت تا دیرگاهان بیدار ماند و سرانجام وقتی خواب او را درربود، رویایی به سراغش آمد و خود را پشت میز سبز رنگی دید که در برابرش تلّی از اسکناس و طلا انباشته شده بود، او ورق بازی می کرد و کارت در پی کارت دریافت می کرد، گوشه های ورق را برمی گرداند با قاطعیت و پیوسته برنده می شد و اسکناس ها و طلاها را در جیبش فرو می کرد، دیرهنگام از خواب بیدار شد، حسرت آن ثروت خیالی را داشت. دیگر بار در پیرامون شهر به گشت زنی پرداخت و به هر سوی سرک کشید و سرانجام باز هم خود را در برابر خانه کنتس یافت، نیرویی ناپیدا او را به سوی آن خانه می کشاند، ایستاد و رو به پنجره خیره شد. سری با موهای سیاه روی کتابی یا کاری خم شده بود. در یکی از نگاه کردن ها سر بالا آمد؛ نگاهش با یک جفت چشم شهلای سیاه برخورد کرد و در همین لحظه تقدیر تصمیمش را گرفت.