کتاب استنفورد ۸۱ ... استدلال‌های اخلاقی در اثبات وجود خدا

استدلال های اخلاقی در اثبات وجود خدا دسته ای متنوع از استدلال ها را تشکیل می دهند که بر مبنای ویژگی ای از اخلاق یا زندگی اخلاقی بر وجود خدا دلیل می آورند، خدایی که [در این استدلال ها] معمولاً او را خالقِ اخلاقاً خوبِ عالَم می دانند. استدلال های اخلاقی هم مهم اند هم جالب. این استدلال ها جالب اند، زیرا ارزیابی صحت آن ها، در عمل، نیازمند توجه به هر موضوع فلسفی مهمی است که به فرااخلاق(۳) مربوط می شود. اهمیت این استدلال ها نیز به دلیل برجستگی شان در استدلال های مدافعه گرانه(۴) عامه پسند در تایید باور دینی است. شاهدی بر این امر را می توان در محبوبیت چشمگیر کتاب مسیحیت ناب(۵) اثر ک. س. لوییس (Lewis 1952) یافت که تقریباً به یقین، پرفروش ترین کتاب مدافعه گرانه در سده بیستم است و بااستدلالی اخلاقی در اثبات وجود خدا آغاز می شود. بسیاری از افراد عادی دین را امری در نظر می آورند که به شکلی، پایه یا مبنایی برای اخلاق فراهم می آورد. ممکن است به نظر برسد که این واقعیت پشتیبان استدلال های دینی در تایید اخلاق است، نه استدلال های اخلاقی در تایید باور دینی. اما اگر کسی بر این باور باشد که اخلاق، به گونه ای، «آفاقی»(۶) یا «واقعی» است و این واقعیتِ اخلاقی نیازمند تبیین است، طبیعی است که استدلال های اخلاقی در اثبات واقعیت خداوند پیش نهاده شوند. به نظر بسیاری از افراد، ارتباط آشکار بین اخلاق و دین موید این ادعاست که حقایق اخلاقی نیازمند مبنایی دینی اند، یا بر مبنای وجود خدا یا برخی خصوصیات یا افعال او می توان آن ها را به بهترین شکل تبیین کرد.
این جستار، پس از بیان برخی اظهارات کلی درباره استدلال های خداباورانه و تاریخچه ای از استدلال های اخلاقی، صورت های متعدد متفاوتی از استدلال اخلاقی را به بحث می گذارد. یک تمایز عمده تمایزی است بین آن استدلال های اخلاقی که ماهیتشان نظری است و آن استدلال هایی که عملی(۷) یا عمل گرایانه(۸)اند. بهترین شیوه تصور استدلال های گروه نخست تصور آن ها در مقام استدلال هایی است که با واقعیت های اخلاقیِ ادعایی می آغازند و دلیل می آورند که خدا برای تبیین آن واقعیت ها ضروری است یا دست کم خدا، نسبت به تبیین های سکولار، تبیین بهتری از آن واقعیت ها فراهم می آورد. استدلال های گروه دوم معمولاً با ادعاهایی درباره خوبی یا غایتی آغاز می شوند که اخلاق لازم می آورد و دلیل می آورند که این غایت دسترس پذیر نیست مگر آن که خدا وجود داشته باشد. این که آیا این تمایز قاطع است یا نه یکی از مسائلی است که باید درباره شان بحث کرد، چرا که برخی استدلال می کنند که استدلال های عملی نمی توانند به تنهایی مبنای باور عقلانی باشند. برای آن که استدلال های عملی از پس این قبیل دغدغه ها برآیند، ممکن است لازم باشد بُعدی نظری هم داشته باشند.

پیشگفتار دبیر مجموعه

بسیاری از کسانی که در ایران به نحوی از انحا کار فلسفی می کنند و با فضای مجازی اینترنت نیز بیگانه نیستند نام دانشنامه فلسفه استنفورد(۱) را شنیده اند و چه بسا از این مجموعه کم نظیر بهره نیز برده باشند. این دانشنامه حاصل طرح نیکویی است که اجرای آن در سال ۱۹۹۵ در دانشگاه استنفورد آغاز شد و همچنان ادامه دارد. به لطف کمک هایی که گردانندگان این مجموعه از آن ها برخوردار شده اند، متن کامل تمامی مقالات این دانشنامه در اینترنت به رایگان و به آسان ترین شکل در دسترس خوانندگان علاقه مند قرار گرفته است.
نگاهی به ساختار و مندرجات مقاله ها و مرور کارنامه نویسندگان آن ها، که عموما در حیطه کار خویش صاحبِ نام و تالیفات درخور اعتنا هستند، گواهی می دهد که با مجموعه ای خواندنی مواجهیم، مجموعه ای که غالبا مدخل های مناسبی برای ورود به گستره های متنوع تامل فلسفی به دست می دهد. به این اعتبار، می توان به جرئت گفت کسی که می خواهد اولین بار با مسئله یا مبحثی در فلسفه آشنا شود، یکی از گزینه های راهگشایی که پیش رو دارد این است که ابتدا به سراغ مدخل یا مدخل های مربوط به آن در این دانشنامه برود.
دانشنامه فلسفه استنفورد (به سرپرستی دکتر ادوارد ن. زالتا(۲)) افزون بر این که پیوندی فراگیر میان فضای دانشگاهی و عرصه عمومی برقرار کرده، ویژگی های درخور توجه دیگری هم دارد. حجم بسیاری از مقاله های این دانشنامه چشمگیر است. ظاهرا دست نویسندگان در شرح و بسط کثیری از موضوعات و مباحث باز بوده است. دیگر این که در کنار مدخل های نام آشنا گاه به موضوعات و مسائل کم و بیش بدیعی پرداخته شده است که شاید در نظر اول ورودشان به دانشنامه ای فلسفی غریب بنماید و در عین حال خواننده را به بازاندیشی درباره دامنه تفکر فلسفی و نسبت آن با زیست جهان خویش فرابخواند. کتابنامه های مندرج در پایان مقاله ها نیز، که معمولاً به دقت تدوین شده اند، یکی از محسنات این دانشنامه است که به ویژه به کار دانشجویان و محققانی می آید که می خواهند در زمینه ای خاص پژوهش کنند. این را هم نباید از نظر دور داشت که خاستگاه این دانشنامه به هیچ روی موجب نشده است که متفکران و مباحث فلسفه قاره ای نادیده گرفته شوند.
انتشار تدریجی این دانشنامه به زبان فارسی و فراهم کردن امکان مواجهه شمار هرچه بیشتری از خوانندگان علاقه مند با آن، چه بسا استمرار همان غایتی باشد که مورد نظر بانیان این طرح بوده است. بر این اساس، در گام نخست انتخابی اولیه از میان مدخل های پرشماری که در دانشنامه آمده است صورت گرفته و کار ترجمه آن ها به سعی مترجمانی که با این طرح همکاری دارند به تدریج پیش می رود. ترجمه کل دانشنامه البته غایتی بلندپروازانه است، به ویژه با توجه به این که هنوز همه مقاله های آن به نگارش درنیامده اند. با این حال، تلاش بر این است که، در صورت فراهم بودن شرایط، انتشار این مجموعه استمرار پیدا کند و به سرنوشت مجموعه هایی دچار نیاید که آغازی چشمگیر داشته اند ولی دولتشان چندان پاینده نبوده است.
روال غالب این است که هر کدام از مدخل ها در یک مجلد منتشر شود، اما در مواردی که حجم یک مدخل از حداقل لازم برای این که به هیئت مجلدی مستقل منتشر شود کمتر باشد، آن مدخل همراه با مدخل دیگری که با آن قرابت موضوعی دارد انتشار می یابد. به توصیه دکتر زالتا، نسخه اساس ترجمه ها آخرین ویراستی خواهد بود که در بخش آرشیو دانشنامه درج شده است، و همین امر در چاپ های مجدد ترجمه ها مبنا قرار خواهد گرفت. در مرحله ویرایش، تمامی ترجمه ها سطر به سطر با متن انگلیسی مقابله خواهند شد تا عیار کار درخور این مجموعه باشد. در این میان تلاش می شود توازن شایسته ای میان احترام به سبک و زبان هر مترجم از یک سو و اقتضائات مجموعه از سوی دیگر به دست آید.
طرح انتشار این مجموعه شاید فردی بوده باشد، اما اجرا و اتمام آن البته کاری جمعی است و با تلاش مشترک و همراهی دوستانی میسر می شود که به این کار دل می سپارند. افزون بر مترجمانی که در این طرح همکاری می کنند، سپاسگزار دیگرانی هستم که مساعدتشان پشتوانه اجرای شایسته آن است. به ویژه از آقای دکتر زالتا و سایر گردانندگان دانشنامه قدردانی می کنم که اجازه دادند مجموعه حاضر به زبان فارسی منتشر شود. همچنین، باید یاد کنم از آقای امیر حسین زادگان، مدیر انتشارات ققنوس، که زمینه اجرای طرح را فراهم کردند؛ آقای دکتر سید نصراللّه موسویان، که یاری بی دریغشان برای این مجموعه بسیار مغتنم بوده است؛ آقای احمد تهوری، که در تسهیل ارتباطات نقش موثری داشته اند؛ و آقای جهانگیر ملک محمدی و یکایک همکاران ایشان در بخش فنی انتشارات، که می کوشند این مجموعه با شکل و شمایلی درخور منتشر شود.

مسعود علیا
زمستان ۱۳۹۲

۱. اهداف استدلال های خداباورانه

خوب است که پیش از تلاش برای تبیین و سنجش استدلال های اخلاقی در اثبات وجود خدا، نظری بر اهداف استدلال هایی که در مقام اثبات وجود او اقامه می شوند بیندازیم (من استدلال هایی را که در اثبات وجود خدا اقامه می شوند «استدلال های خداباورانه»(۹) می خوانم). به رغم تنوع آشکار دیدگاه ها درباره این مسئله، بیشتر مدافعان معاصر استدلال های خداباورانه این استدلال ها را «برهان»(۱۰) نمی دانند، به این معنا که قرار باشد این ها استدلال های معتبری باشند با مقدماتی که هیچ شخص معقولی نتواند انکارشان کند. روشن است که وضع چنین معیاری برای توفیق، آستانه موفقیت را بسیار بالا می برد، و مدافعان استدلال های خداباورانه به درستی متذکر می شوند که استدلال های فلسفی در اثبات نتایج گیرا در هر زمینه ای جز منطق صوری، دشوار می توانند چنین معیاری را رعایت کنند. به نظر می رسد پرسش های معقول تر درباره استدلال های خداباورانه از این قرارند: آیا استدلال های معتبری برای رسیدن به این نتیجه که خدا وجود دارد در کارند که مقدماتی داشته باشند که برخی افراد آن ها را بدانند یا باور معقولی به آن ها داشته باشند؟ آیا مقدمات این استدلال ها، دست کم برای برخی افرادِ معقول، معقول تر از نقیض آن هاست؟ استدلال هایی که این معیارها را رعایت کنند می توانند از حیث معقول ساختن باور به خدا برای برخی افراد، یا حتی به دست دادن معرفت نسبت به وجود خدا برای برخی افراد، ارزشمند باشند، ولو این که معلوم شود افراد دیگر می توانند برخی از مقدمات این استدلال ها را به صورتی معقول انکار کنند و بدین ترتیب، این استدلال ها نتوانند برهان باشند.
البته ممکن است استدلالی در اثبات وجود خدا بتواند شاهدی بر وجود او فراهم آورد، بدان معنا که این استدلال بر احتمال یا معقولیت دعوی وجود خدا بیفزاید، حتی اگر نتواند به تنهایی برای تایید باورِ تمام عیار به وجود خدا کفایت کند. در این صورت، آن مدافع استدلال اخلاقی که استدلال را این گونه می نگرد، می تواند آن را جزئی از دلیلی انباشتی بر خداباوری بداند و بر آن باشد که استدلال اخلاقی را باید با دیگر استدلال های ممکن، مانند استدلال «تنظیم دقیق»(۱۱) بر مبنای ثوابت فیزیکی عالَم یا استدلال بر مبنای تجربه دینی، تکمیل کرد. حتی نامتدین می تواند قبول کند که روایتی از استدلال خداباورانه، در مقام شاهد قوتی دارد اما مدعی شود که موازنه شواهد، در مجموع، موید باور دینی نیست.

این مجموعه با کسب اجازه از گردانندگان دانشنامه فلسفه استنفورد (SEP) منتشر می شود.