کتاب توحید و معاد

بخش اول: توحید

درس اول: برهان عِلّی

نظام جهان بر پایه علت و معلول استوار است و میان پدیده های آن رابطه عِلّی برقرار است. تا از آسمان باران نبارد هرگز از زمین گیاه نمی روید و تا انسان بذر نکارد حاصل برنمی دارد.
هر انسانی براساس عقل و شعور خود قانون علّت و معلول را پذیرفته و در مقابل آن سر تسلیم فرود آورده، مگر نه این است که با دیدن جای قدم در زمین گفته می شود شخصی از آنجا عبور کرده، مگر نه این است که با دیدن یک پدیده هنری و صنعتی، سازنده آن را می ستایند. حتی کودک دو ساله که چیزی از واژه پدید و پدیدآورنده و نیز از واژه متحرک و حرکت نمی فهمد چنانچه جلوی خود بنشانیدش و از پشت سر او یک دانه گردو و یا چیز دیگری بیندازید، برمی گردد تا ببیند چه کسی این کار را کرده است.
خلاصه این که قانون احتیاج معلول به علّت در نهاد هر انسانی از کوچک و بزرگ، و عالم و جاهل، نهفته است.

قانون احتیاج معلول به علّت، و به تعبیر متکلمین، احتیاج حادث به قدیم و نیز به تعبیر ارسطو احتیاج حرکت به محرّک و منتهی شدن متحرّک ها به محرّکی که متحرّک نبوده باشد(۴)، یک دلیل قاطع و روشنی است برای اثبات خالق جهان. چطور می توان گفت: جای قدم بر روی زمین بدون علّت امکان پذیر نیست امّا درباره جهان هستی و مخلوقات گوناگون گفته شود خالق و صانعی وجود ندارد؟
مولای موحدین، علی(ع) در مقام اثبات صانع می فرماید:
البَعرَهُ تدُلُّ عَلَی البَعیر وَالّرَوثَهُ عَلَی الْحمیر وَ آثارُ الْقدِم تدُلُّ عَلَی الْمَسیر فَهیکلٌ عِلوی بِهذِهِ الْلِطافَه وَ مَرکَزٌ سِفلُی بِهذِه الکِثافَه، کَیفَ لا یدُلّانِ عَلَی الّلَطیفِ الْخَبیر.
فضولات و سرگین شتر دلیل است بر عبور شتر از آن محل و فضولات الاغ دلیل است بر عبور الاغ، و جای قدم انسان دلیل است بر عبور انسانی از آن مکان. آیا موجودات آسمانی با تمام لطافت خود و موجودات متراکم و فراوان زمین چگونه دلالت نمی کنند بر وجود صانعی حکیم و خبیر؟!(۵)

در قرآن کریم آیات بسیاری است که انسان را به تفکر در آفرینش آسمان، خورشید، ماه، ستارگان، زمین، کوه ها، دریاها، نبات، حیوان و انسان دعوت می کند و نظام شگفت آوری را که در هر یک از این انواع حکومت می کند گوشزد می فرماید، تا انسان از این نشانه های واضح و روشن با خدای خویش آشنا شده و کیمیای معرفت را در آغوش بگیرد.
برای نمونه به یک آیه اشاره می شود:
اِنَّ فِی السَّماوَاتِ وَالْاَرْضِ لَآیاتٍ لِّلْمُوْمِنِینَ * وَفِی خَلْقِکمْ وَمَا یبُثُّ مِن دَابَّه آیاتٌ لِّقوْمٍ یوقِنونَ * وَاخْتِلَافِ اللَّیلِ وَالنَّهارِ وَمَا اَنزَلَ اللّه مِنَ السَّماءِ مِن رِّزْقٍ فاَحْیا بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ موْتِهَا وَتَصرِیفِ الرِّیاحِ آیاتٌ لِّقوْمٍ یعْقِلونَ؛ در آفرینش آسمان ها و زمین نشانه هایی است که اهل ایمان را با خداوند آشنا می کند و نیز در آفرینش شما انسان ها و جنبندگان که در سرتاسر زمین پراکنده ساخته، نشانه هایی برای ارباب یقین و همچنین در آمدوشد شب و روز و بارانی که نازل می کند و زمین مرده را زنده می کند ]و رزق انسان ها و حیوانات و نباتات را تامین می کند[ و گردش بادها از جایی به جای دیگر نشانه های روشنی است برای گروهی که اهل تفکرند. (جاثیه، ۵ ـ۳)
بعد از این آیه می فرماید: تِلْک آیاتُ اللّه نَتْلوهَا عَلَیک بالْحَقِّ فَباَی حدِیثٍ بَعْدَ اللّه وَآیاتِهِ یوْمِنُونَ؛ این ها آیات خداوند است که ما آن را به حق بر تو تلاوت می کنیم، اگر آنان به این آیات ایمان نیاورند ]که مورد قبول عقل و اندیشه آنان است[ به کدام کلام و سخنی بعد از کلام الهی و آیاتش ایمان می آورند؟ (جاثیه، ۶)
آری، هر انسانی براساس عقل و نیروی تفکر خویش پی می برد که من پدیده ای هستم، و پدیدآورنده ای دارم.

کسانی که منکر وجود صانع می باشند دلیلی بر نفی صانع ندارند و هرگز نخواهند داشت، بلکه نخواستند در مقابل ادلّه اثبات صانع تسلیم شوند. در واقع فردِ مادی گرا، مردد و حیران است نه منکر. خداوند متعال در کلام خود به این معنی اشاره کرده و می فرماید:
وَقالُوا مَا هِی اِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَموتُ وَنَحْیا وَمَا یهْلِکنَا اِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُم بذَلِک مِنْ عِلْمٍ اِنْ هُمْ اِلَّا یظُنُّونَ؛ آن ها گفتند چیزی جز همین زندگی دنیای ما، در کار نیست، گروهی از ما می میرند و گروه دیگر جای آن ها را می گیرند. آنان به این سخن که می گویند علمی ندارند، بلکه تنها به حدس و گمان اکتفا می کنند. (جاثیه، ۲۴)
عجیب این است که گاهی این افراد به اصطلاح منکر خدا که احیاناً در انکار خویش اصرار می ورزیدند و بعضی از آنان از موقعیت علمی نیز برخوردار بودند، در اثر دیدن چیزی و یا مقابله شدن با یک بحث توحیدی و یا تامّل در افکار سراسر باطل و گمان های خود(۶)، ندای توحید از باطن وجودش به صدا درآمده و به آفریدگار جهان اعتراف کرده اند.

دل هر ذره را که بشکافی

آفتابیش در میان بینی

با یکی عشق ورزی از دل و جان

تا به عین الیقین عیان بینی

که یکی هست و هیچ نیست جز او
وحده لا شریک الا هو

۱. برهان علّت و معلولی چه می گوید؟
۲. مولای موحدین در مقام اثبات صانع چه می فرماید؟
۳. چرا آیات قرآن، انسان را به تفکر کردن در موجودات دعوت می کند؟
۴. در آیه ۳ سوره جاثیه به چه موجوداتی اشاره شده است؟
۵. آیا شخص مادی، دلیلی بر نفی خداوند دارد؟
۶. چرا بعضی از مادیون بعد از سال های متمادی به وجود خداوند اعتراف می کنند؟

درس دوم: برهان نظم

الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماوَاتٍ طِباقًا مَّا تَرَی فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِن تَفاوُتٍ فارْجِعِ الْبَصرَ هَلْ تَرَی مِن فُطورٍ * ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصرَ کرَّتَینِ ینقَلِبْ اِلَیک الْبَصرُ خَاساً وَهُوَ حَسیرٌ؛ خداوند همان کسی است که هفت آسمان را بر فراز یکدیگر آفرید، در آفرینش خداوند رحمان هیچ تضاد و عیبی نمی بینی، بار دیگر نگاه کن، آیا هیچ شکاف و خللی مشاهده می کنی؟! بار دیگر به عالم هستی نگاه کن سرانجام چشمانت در جست وجوی خلل و نقصان ناکام مانده، به سوی تو بازمی گردد در حالی که خسته و ناتوان است. (ملک، ۴-۳)

یکی از براهین و ادلّه ای که وجود صانع حکیم را به اثبات می رساند مسئله نظم در جهان هستی است، زیرا عقلِ هر عاقلی به وضوح حکم می کند که مسئله نظم، در هر پدیده ای، چه ریز و چه درشت، محتاجِ یک ناظم حکیم است.
انسان، تا آنجایی که از جهان موجود اطلاع پیدا کرده، چه دیروز که با چشم عادی به جهان و موجودات آن نگاه می کرد و چه امروز که با ابزارهای بسیار پیشرفته از قبیل تلسکوپ ها و میکروسکوپ ها نگاه و اندازه گیری می کند، در تمام جهان هستی قانون نظم را حکمفرما و مشاهده می کند.
امروز دانشمندان فلک شناس با وسایل پیشرفته خود در رابطه وسعت جهان و نیز حرکات منظم کرات و منظومه ها و کهکشان ها مطالب بسیار مهمی را به ثبت رسانده اند که هر انسان عاقلی را در مقابل صانع آن خاضع و خاشع می گرداند.
در این میان حرکت کره زمین و ماه، و پیدایش روز و شب و تغییر شکل ماه در هر شب به صورت خاصی، برای هر انسانی قابل درک است.
اگر به موجودات کره زمین بنگریم از قبیل دریا، جنگل، صحرا، کوه، برف، باران، باد، گیاه، جانوران و...، خواهیم دید که هر یک در جای خودش ضروری و برای ادامه حیات جانداران لازم می باشد و یک حکیم قدرتمندی هر یک را در جای خود قرار داده، گرچه بشر به اسرار خلقت و مخلوقات به جز اندکی، پی نبرده، اما در هر موجودی که تامل کرده از قبیل مورچه، زنبور عسل، چهارپایان، و حتی خزندگان سمّی و غیره، با یک حساب و نظم دقیقی روبه رو شده، و چه بسا با پی بردن به این اسرار توانست به اختراعات و صنعت فراوان و شگرف راه پیدا کند.
با تفکر در اعضا و جوارح ظاهری و باطنی بدن خودمان، از چشم، گوش، زبان، کبد، قلب، روده، کلیه، جهاز هاضمه و دافعه و گردش خون و تصفیه آن در قلب و بالاخره ده ها و صدها مسائل دقیق که دانشمندان کتاب های سودمندی در این رابطه نوشته و حتی بعضی بعد از سالیان دراز مطالعه در این موضوع، نام کتاب خود را می گذارد انسان موجود ناشناخته.
امروز، علم توانسته به کوچک ترین موجود مادی یعنی اتم که هنوز با چشم مسلح دیده نشده اشراف پیدا کند و از حرکات منظم الکترون ها در مدار هسته خود آگاه شود.
آری نظم در سراسر جهان برقرار است و نظم محتاجِ ناظم است و باید اعتراف کرد که این جهان هستی از یک صانع و ناظم آگاه و حکیم برخوردار است.

آفرینش همه تسبیح خداوند دل است

دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار

این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود
هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار

۱. از آیات ۳ و ۴ سوره ملک چه استفاده ای می شود؟
۲. چرا برهان نظم، دلیلی روشن بر وجود صانع حکیم است؟
۳. مقداری از نظم اعضا و جوارح بدن انسانی را بیان کنید.