کتاب فرهنگ وقف
مفاهیم بنیادین فرهنگ اسلامی

مقدمه مولف

وقف، یک احسان ماندگار، یک صدقه جاریه و یک خیر مستمر است. تاریخ انسان، همیشه همراه با خدمت به دیگران، مساعدت به انسان ها، و خیررسانی به همنوعان بوده است. همه ادیان الهی، بر این سنت های حسنه تاکید فراوان داشته اند. اسلام، با تاکید بر احسان، ایثار، صدقه، خیر، باقیاتِ صالحات و بالاخره وقف، تلاش کرده است که انسان را به سوی خدمت فراتر به انسان ها رهنمون سازد.
تاریخ اسلام مشحون از موقوفات فراوانی است که عاملی اساسی برای تمدن اسلامی بوده است. در حقیقت، تمدن اسلامی در اعصار گذشته به شدت مرهون وقف بوده است. وقف مساجد، حسینیه ها، نظامیه ها، مدارس، دانشگاه ها، درمانگاه ها، بیمارستان ها، باغ ها، قنات ها و بسیاری از اماکن و موارد مختلف تنها نمونه هایی از وقف در جوامع اسلامی است.
در عصر حاضر تحول موارد وقف از موارد عینی و مادی به موارد معنوی، فضای مجازی و سایر موارد حقوقی، تاثیر فراوانی بر گسترش وقف و تاثیرگذاری آن در پیشرفت جوامع کرده است.
از طرفی گسترش مطالعات میان رشته ای، عاملی برای تحلیل رویکردهای مختلف از منظرهای گوناگون شده است. توسعه مطالعات اجتماعی با رویکردی اسلامی یکی از موارد مهم پژوهش های میان رشته ای در حال گسترش در این زمینه است. البته باید اذعان کرد که این مطالعات به مراتب سخت تر و پیچیده تر از سایر مطالعات میان رشته ای در حوزه های علوم دیگر است.
در این کتاب تلاش شده است که وقف به عنوان یک حوزه مهم علمی از منظر اسلامی و سایر علوم مختلف اجتماعی به ویژه ارتباطی و فرهنگی مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
وقف علاوه بر یک اقدام خیرخواهانه و احسان ماندگار بودن، یک رسانه کامل است که پیام اسلامی را به جامعه منتقل می سازد. این رسانه به خوبی نشان داده است که به رغم رویکردهای مختلف در نگاه به رسانه، تعامل میان دین و رسانه امکان پذیر بوده است. البته بدیهی است که بسیاری از مفاهیم عمیق دینی، از طریق رسانه های نوین به دلیل ضعف هایی که ذاتی ماهیت این رسانه ها است، نمی توانند به شکل کامل منتقل شوند؛ اما به این معنا نیست که نتوان از رسانه های مدرن به شکل بهینه در انتقال مفاهیم دینی، حتی در حد نازل استفاده کرد. طبیعی است که در این زمینه باید دقت کرد تا لطمه ای به مفاهیم عمیق دینی نخورد و جامعه بتواند وضعیت معنای نسبی انتقال یافته را با معانی والای دینی مقایسه کند.
وقف همچنین یک حلقه ارتباطی، یک فرهنگ دینی، یک سرمایه انسانی و اجتماعی، یک پایگاه اقتصادی ـ تجاری، یک جریان آموزشی ـ علمی، و یک نمود هنری است.
جامعه ای که با وقف آشنا می شود، جامعه عقب افتاده نخواهد بود. توسعه وقف، در حقیقت، توسعه تمدن جوامع اسلامی است. به همین دلیل از صدر اسلام تاکنون این سنت حسنه هیچگاه متوقف نشده است. هم اکنون نیز آمار موجود نشان دهنده گسترش و توسعه وقف در کلیه جوامع اسلامی از جمله ایران می باشد.
کتاب وقف، چهارمین کتابی است که نگارنده در حوزه مفاهیم بنیادین فرهنگ اسلامی و یا علوم انسانی اسلامی تالیف کرده است. اولین کتاب در این مجموعه، «تعزیه» و دومین کتاب «خبر» بود که دانشگاه امام صادق(ع) و کتاب سوم به نام «دعوت اسلامی» را دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر کرد. کتاب «وقف» چهارمین کتابی است که در این زمینه به نگارش درآمده است. امید می رود که این مجموعه همچنان ادامه یافته و توفیق حاصل شود کتاب های دیگری نیز در این زمینه به نگارش درآید.
کتاب «وقف» علاوه بر مقدمه و نتیجه گیری نهایی از هشت فصل تشکیل شده است که توضیح مربوط به هر فصل به اختصار آورده می شود.

فصل اول، با عنوان «معناشناسی، تحولات گفتمانی و تبیین ارتباطی وقف» به مباحث معناشناسی، تحولات گفتمانی و تبیین ارتباطی وقف پرداخته است. از این رو تعاریف لغوی و اصطلاحی و نیز معنای وقف در ادیان دیگر مورد بحث قرار گرفته اند.
همچنین با توجه به اینکه وقف، خود یک رسانه است، برای شناخت هر چه بیشتر آن، معنای رسانه، ابعاد رسانه و شیوه تعامل رسانه با وقف بررسی شده است.

فصل دوم، با عنوان «وقف به مثابه رسانه» وقف را به عنوان یک رسانه تمام عیار درنظر گرفته و کارکردهای آن را بررسی کرده است. یکی از مسائل مهمِ مورد مطالعه در این زمینه، همگرایی میان رسانه و وقف برای انتقال پیام بوده است. به همین دلیل عوامل موثر در ارتباط رسانه ای وقف، به طور ویژه بررسی و عناصر آن مشخص شده است.

فصل سوم، با عنوان «جایگاه وقف در فرهنگ اسلامی» به جایگاه وقف در فرهنگ اسلامی به ویژه در آیات و روایات مختلف می پردازد. در همین زمینه «شبکه معنایی مفاهیم وقف» در قرآن کریم مشخص و اخلاق شناسی وقف در این زمینه تبیین شده است.

فصل چهارم، با عنوان «کارکردهای حقوقی، اقتصادی و اجتماعی وقف» به کارکردهای حقوقی، اقتصادی و اجتماعی وقف پرداخته است. وقف از منظر حقوقی کارکردهایی دارد که گسترش این کارکردها منوط به ایجاد تحول جدی در نگاه به حقوق به ویژه حقوق (مالکیت) معنوی دارد. توقف حقوقی در موارد معروف و بی توجهی به گسترش حوزه حقوقی در ابعاد فردی، اجتماعی و جهانی، می تواند وقف را از حالت انسانیِ فراگیر به حرکتی محدود در بخش خاصی از موارد اجتماعی تبدیل سازد.
کارکردهای وقف در حوزه های اقتصادی و اجتماعی نیز متنوع و متعدد است. در این فصل سعی شده است که به سه حوزه حقوقی، اقتصادی و اجتماعی وقف از منظر های مختلف با نگاه تحلیلی پرداخته شود.

فصل پنجم، به «کارکردهای فرهنگی و ارتباطی وقف» پرداخته است. کارکردهای ارتباطی و فرهنگی وقف از یک سو با معنای آن مرتبط می باشد که در تحول گفتمانی، مفهوم آن از حبس و صدقه تا جعل و وقف نشان داده شد و از سوی دیگر بستگی به شرایط و موقعیت های فرهنگی، ارتباطی و اجتماعی دارد که از این مفهوم چه برداشت و چه معنایی متصور است.
وقف، در حقیقت، رسانه ای جمعی است که مهمترین کارکرد آن ارتباطی و فرهنگی است. پیام وقف، حرکتی ارتباطی است که از طریق سه عنصر مهمِ واقف، موقوفه، و وقف نامه، ایجاد و منتقل می شود.

فصل ششم، «کارکردهای آموزشی، علمی، و هنری وقف» را بررسی کرده است. این رسانه مهم دینی، همانند سایر رسانه ها کارکردهای اطلاع رسانی، آموزشی و ارشادی دارد که در اینجا علاوه بر کارکرد آموزشی، کارکردهای علمی و هنری وقف بررسی شده اند.
وقف با رویکرد همگرایانه خود در حوزه زندگی اجتماعی انسان، هم یک پیام مهم دینی، فرهنگی و تربیتی است و هم به دلیل به دنبال داشتن مصادیق مختلفی، خود توزیع کننده این پیام یا پیام های مداوم و گوناگون در این زمینه می باشد.
علاوه بر آن، وقف رسانه ای هنری است که هنر اعتقادی، رفتاری، تربیتی و فرهنگی نه تنها در اصل پیام آن تجلی یافته است، بلکه فراتر از آن، حرکتی هنری است که با مصادیق مهم خود در جامعه، جریان سازی وقف را مداوم می کند و از توقف آن می کاهد.
در حوزه آموزشی و علمی وقف مدارس، دانشگاه ها و مراکز فراونی را در جامعه اسلامی ایجاد کرده است که در این فصل به برخی از آنها مانند نظامیه ها، دانشگاه الازهر، مراکز علمی بخارا اشاره شده است.
وقف در حوزه هنری نیز تاثیرات فراوانی در خلق فضای اسلامی و تجلی فرهنگ اسلامی داشته است. موقوفات در حقیقت، فضای شهرهای اسلامی را در طول تاریخ تغییر داده اند و نوعی فرهنگ ساختاری شهری را به وجود آورده اند. این حرکت فرهنگی نه تنها منعکس کننده فرهنگ اسلامی است، بلکه تاثیر فراوانی در ماندگاری و پایداری شهرهای اسلامی نیز داشته است.
وقف با حضور موثر خود در ساختار شهری، به شهر اسلامی روح اسلامی می بخشد. این روح نه تنها منعکس کننده تعاون، ایثار، جهان بینی و دین داری است، بلکه علاوه بر آن بیانگر تاثیر فرهنگ اسلامی در جامعه برای خلق یک فضای تنفسی اسلامی است. در حقیقت نهاد وقف از جنبه های مختلف می تواند تاثیراتی بر ساختار شهری و اجتماعی داشته باشد.

فصل هفتم، با عنوان «وقف و واقفان؛ مطالعات موردی» در تلاش بوده است تا برخی از موقوفات و وقف نامه ها را به عنوان مطالعات موردی بررسی کند. در همین زمینه تاکید شده است که نهاد وقف، به دلیل کارکردهای مختلف، نیازمند مطالعات گوناگونی است. یکی از همین مطالعات، بررسی موقوفات و واقفان است. در این فصل تلاش شده است که به برخی از موقوفات و کارکردهای آنها اشاره شود.
موقوفات انجام گرفته در طول تاریخ تنوع و تعدد فراوان داشته و می توان گفت که در هر زمینه ممکن، تا آنجا که مورد نیاز جامعه بوده، موقوفاتی تعیین شده اند. مطالعه این موقوفات، از جنبه های مختلف می تواند اهمیت «وقف» را نشان دهد. مطالعات صورت گرفته در این فصل شامل سه حوزه عبادی، آموزش و بهداشتی است. در حوزه عبادی به مسجد و اهمیت آن در توسعه دینی، فرهنگی و اجتماعی اشاره شده است. در حوزه آموزشی، به مراکز علمی، دانشگاه ها، نظامیه ها، دارالحکمه ها و غیره و اهمیت آنها در گسترش علم و تعلیم و تعلم اشاره شده است و در حوزه بهداشتی نیز به تاسیس بیمارستان ها، درمانگاه ها و مراکز بهداشتی در جهان اسلام که اهمیت ویژه ای دارند، اشاره شده است.

فصل هشتم، باعنوان «آسیب شناسی وقف» آخرین فصل کتاب است که به مبحث مهم آسیب شناسی وقف پرداخته است. مطالعه آسیب شناسی هر حوزه و مرتفع سازی آسیب های آن می تواند تاثیر زیادی بر پیشرفت و توسعه آن حوزه داشته باشد. اصولا با فهم آسیب ها است که می توان آشنایی مناسبی با خوبی ها، فواید و تاثیرات مثبت یک حوزه پیدا کرد.
در این فصل به دو رویکرد مهم آسیب شناسی وقف یعنی «آسیب شناسی ایجابی» و «آسیب شناسی سلبی» پرداخته شده است.

در بخش نتیجه گیری، مهمترین دست آوردهای کتاب در حوزه «وقف» جمع بندی شده است.
نگارنده امیدوار است با گسترش مطالعات مربوط به مفاهیم مختلف ارتباطات از منظر علوم اسلامی و علوم انسانی و اجتماعی به ویژه از بُعد فرهنگی و ارتباطی، به شکل میان رشته ای، بتوان در آینده نسبت این حوزه ها را با یکدیگر سنجید و به فهم مشترکی از مفاهیم مزبور دست یافت.
امیدوارم که این کتاب، همانند کتاب های تالیفی دیگر در این حوزه میان رشته ای، بتواند گامی موثر در فهم مطالعات میان رشته ای علوم ارتباطی و علوم اسلامی بردارد.
بدیهی است که نقد عالمانه و سازنده چنین آثاری نه تنها بر غنای آنها خواهد افزود، بلکه برکات آن شامل مطالعات بعدی خواهد شد که امیدوارم اندیشمندان این حوزه مطالعاتی در این زمینه همکاری و همفکری لازم را بنمایند. 

دکتر حسن بشیر

عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع)

فصل اول:معناشناسی، تحولات گفتمانیو تبیین ارتباطی وقف

 کلیات

در جامعه اسلامی، نهاد وقف، پیشینه دیرینه ای دارد. گفته می شود که اولین موقوفه در زمان حیات پیامبر اکرم(ص) به وجود آمده است. (عالم زاده، ۱۳۷۲)
ابن هشام و بسیاری از مورخین و علمای اسلامی(۱) معتقدند که اولین موقوفه از سوی حضرت پیامبر اکرم(ص) در صدر اسلام انجام شده است. «آنچه که شهرت دارد این است که اولین واقف در اسلام حضرت رسول اکرم(ص) می باشد که در سال سوم هجری، هفت باغ مربوط به اموال مخیرق یهودی که پس از اسلام آوردن و قبل از شهید شدن در جنگ احد، در اختیار پیامبر اکرم(ص) قرار داده بود، وقف کردند و این موضوع اولین اقدام در جهت وقف کردن بود.» (عودی، ۱۳۸۷، ج۳: ۴۹۹)
«هدف وقف از روزگار نخست برای فقرا، درماندگان، سبیل الله و هر نوع خدمت به عموم مردم و با هدف قربت الی الله و پاسخ به مشکلات روز بوده و اکثرا نقش مثبت در جامعه داشته است.» (عبادی، ۱۳۸۷، ج ۲: ۴)
وقف، یک حرکت اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و حتی سیاسی است. توسعه نهاد وقف، در طول تاریخ اسلامی، تابعی از توسعه سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی جامعه اسلامی بوده است. این نهاد، تاکنون توانسته است که بسیاری از مشکلات جوامع اسلامی را به شکل مناسب مورد توجه قرار داده و در صدد حل آنها باشد.
از منظر دیگر، وقف، یک رسانه است؛ رسانه ای که پیام محبت، دوستی، بخشندگی، خدمت، ایثار و ایمان را منعکس می کند. رسانه وقف، یک رسانه ماندگار است، چون پیام ماندگار دارد. اگر مفهوم جمله معروف مارشال مک لوهان که «رسانه همان پیام است» (McLuhan, ۱۹۹۷)، در مورد رسانه های نوین به سختی درک می شود، در مورد رسانه های سنتی، به ویژه وقف، کاملاً فهمیده و درک می شود. وقف، خود یک رسانه است و در عین حال یک پیام؛ پیامی که حامل معانی گوناگون از شیوه نگاه افراد مختلف به جامعه است.
نهاد وقف، نه تنها در اسلام بلکه در ادیان مختلف و نه تنها در جامعه اسلامی، بلکه در جوامع غیر اسلامی نیز وجود داشته و هنوز به عنوان یکی از منابع مهم خدمات خیریه اجتماعی به شمار می آید.
شناخت وقف، نیازمند شناخت همه جانبه ای است که در اینجا از تعریف آغاز و به مسائل مختلف، فرهنگی، ارتباطی، اجتماعی، حقوقی و غیره منتهی می شود. از طرف دیگر، آسیب شناسی مسائل مرتبط به این نهاد مهم اجتماعی نیز باید مورد توجه قرار گیرد.
سیر تحول معنایی و گفتمانی وقف را می توان از نحوه نگاه فقها و علمای اسلام در دوره های مختلف دانست. تغییر مصادیق وقف از وقف اموال منقول به وقف اموال غیرمنقول و نیز درج حقوق (مالکیت) معنوی در ذیل مسائل وقف می تواند از جمله مهمترین موارد این تحول باشد.
به کارگیری منافع، شیوه تفسیر منافع، تغییر منابع و نحوه صرف منافع به ویژه در نظام اسلامی نیز از مواردی است که در این زمینه شاهد تحولی اساسی بوده است.
در حقیقت این تحول گفتمانی، ناشی از فهم عمیقتر شیوه های خدمات اجتماعی با استفاده از امکانات موجود است. البته گرچه این تحول تا اندازه ای صورت گرفته است اما نیازمند عمق و گستردگی بیشتری است که امید است در آینده تحقق یابد.

معنا و تعاریف وقف

اول: تعریف لغوی وقف

وقف(۲) در لغت به معنی ایستادن، فرونشاندن و حبس کردن مال برای کارهای نیک آمده است (عمید، ۱۳۳۷: ۱۱۹۳). فرهنگ معین واژه وقف آن را چنین تعریف کرده است «منحصر کردن چیزی را به کسی یا چیزی، ملک یا مستغلی را در راه خدا حبس کردن». (فرهنگ معین،۱۳۸۶، ذیل واژه وقف)
در اصطلاح لغوی، تحبیس و تلبیس مال را وقف گویند. بنابراین، عقد وقف عقدی است که به موجب آن فردی عین مال خود را تحبیس کند و منافع آن را برای صرف در راه هایی که مشخص می کند، رها کند.
راغب اصفهانی، لغت شناس معروف، کلمه «حبس» را که جمع آن «احباس» است چنین تعریف کرده است: آبگاه که مصدر ثلاثی آن تحبیس است، چیزی را وقف ابدی قرار دادن، گفته می شود: هذا حبیس فی سبیل الله، این وقف در راه خدا است. (اصفهانی، راغب ۱۴۱۲ هـ.ق، ماده حبس)

گرچه اصطلاح «وقف» در بسیاری از کتب فقهی آمده است، اما «در کتاب خدا از وقف یادی نشده و از تعبیر وقف، در سنت نبوی نیز نشانی نیست و از آن با تعبیر دیگر یاد شده است و حتی در کتاب های کهن فقهی که باب و یا فصلی را به وقف اختصاص داده اند، تعبیر به وقف و به تعبیر دقیقتر، وقف تنها به چشم نمی خورد. این اصطلاح اندکی پس از ظهور اسلام و در دوران بسط و تشریح آموزه های اسلام به آنها راه یافته و رایج شده است.» (مرادی، ۱۳۸۷: ۴)
بر اساس گزارش هایی که در روایات معصومین(ع) آمده، نخستین تعبیری که از این عمل شده است، با استفاده از کلمه «حبس» بوده است؛ آنجا که پیامبر اکرم(ص) پس از فتح خیبر و تقسیم سهام غنیمت، به عمر فرمود: «احبس الاصل و سبّل الثمره» (حمیدی، ۱۴۰۹ هـ. ق.، ج۲: ۲۹۰). از پیامبر اکرم(ص) سخن مزبور چنین نیز نقل شده است: «احبس الاصل و اطلق الثمره.» (احسایی، ۱۴۰۳ هـ. ق.، ج۱: ۲۲۵)
نجفی در جواهرالکلام آن را چنین معنا می کند: «وقف عقدی است که ایستایی اصل مال و رهایی منافع را می رساند.» (نجفی، ۱۳۶۸، ج ۲۸: ۳)
«دلیل اینکه وقف نامیده شده، چون بازداشتن و حبسی از اموال است که دیگر حق تصرف و فروش هبه و مانند آن، دیگر منتفی می شود. به همین دلیل وقف تنها در اموال جایز است که ماندگاری داشته باشد و بهره گیری از آن به تمام شدنش نیانجامد. گاهی از وقف به وصیت و صدقه جاریه هم یاد شده است.» (ایازی، ۱۳۸۷: ۳۹)
این عمل در جای دیگر نیز به نقل از پیامبر اکرم(ص) به عنوان «صدقه» آمده است. (دارقطنی، ۱۴۱۷ هـ. ق.، ج۴: ۲۳۰)
«در سده های نخست اسلامی تعبیر از وقف به صدقه، چنان پر دامنه و گسترده بوده که فقیهانی به آن اذعان کرده و گفته اند که تعبیر لفظ وقف کم بوده و از وقف بیشتر به صدقه تعبیر می شده است.» (مرادی، ۱۳۸۷: ۷)
«والغالب فی الاخبار، التعبیر عن الوقف بالصدقه، بل بلفظ الوقف قلیل و قد تطلق علی الصدقه المصطلحه التی هی التملیک للغیر تبرعاً بقصد القربه و قد تطلق علی الزکاه بقسمیها کما فی قوله: اِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ» (توبه: ۶۰). غالبا در اخبار از وقف به صدقه تعبیر شده و بلکه با تعبیر وقف، کم تر یاد شده است و گاه صدقه به کار برده شده و مراد از آن، صدقه اصطلاحی است که به قصد قربت و به صورت تبرعی به دیگران داده می شود و گاهی منظور از صدقه، هر نوع زکاتی است، چنان که در این فرموده خدا آمده: صدقات از آن فقیران و... است.» (یزدی، ۱۴۱۷ هـ. ق.، ج۶: ۲۷۹) (به نقل از مرادی، ۱۳۸۷: ۷)
به همین دلیل در فرهنگ اسلامی از وقف به عنوان صدقات جاریه و عناوین دیگر یاد شده است؛ و لذا گفته می شود که وقف در اصل صدقه است، اما صدقه ای که مستمر و باقی است. (مروارید، ۱۴۱۳ هـ. ق.)
به رغم اینکه واژه های «حبس» و «صدقه» در مورد «وقف» به کار گرفته شده است، اما تحول تاریخی و گفتمانی این مفهوم نشان از این دارد که در روایات اهل بیت(ع) آرام آرام واژه «جعل» و «وقف» جای واژه های «حبس» و «صدقه» را گرفته اند. (کلینی، ۱۳۶۵، ج۷: ۳۰ به بعد؛ شیخ صدوق، ۱۴۲۶ هـ. ق.، ج۴: ۲۵۱-۲۳۷)
در قانون مدنی ایران نیز ماده وقف زیر ماده ۵۵ این چنین تعریف شده است: «وقف عبارت است از این که عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود.» (قانون مدنی، ۱۳۶۲)
این مفهوم از فقه امامیه گرفته شده است که تاکید می کند: «الوقف تحبیس الاصل و تسبیل المنفعه» (حلی، ۱۴۰۵ هـ. ق: ۳۶۹). یا بر اساس حدیث نبوی «احبس اصلها و سبّل ثمرها.» (النوزی الطبرسی، ۱۳۸۳ هـ. ق.: ۵۱۱)
این مسئله نشانگر تحولات گفتمانی و زبان شناسی واژه ها در طول تاریخ است. اما به رغم این تحول واژه ای، مفهوم وقف در همه موارد همان بوده است که شارع در نظر داشته است.

سوم: معنای وقف در ادیان دیگر

وقف تنها منحصر به اسلام نیست و حتی دین یهود نیز به آن توصیه کرده است. در زبان عبری از وقف به عنوان واژه مقدس «برای خداوند» یاد شده است و از آن به عنوان یکی از راه های مهم برای آمرزش روز آخرت یاد شده است.
«وقف در آئین یهود یکی از راه های مهم برای آمرزش در روز آخرت است. یهودیان عقیده دارند که با وقف کردن دارایی خود در راه خدا، دارایی مادی خویش را به دارایی معنوی تبدیل می کنند. در واقع این سرمایه روحانی، یکی از راه هایی است که می تواند پشتوانه ای برای انسان در جهان آخرت باشد و او را نزد خدا سرافراز نماید و از عذاب دورخ رهایی بخشد.» (سعادت فر، ۱۳۸۷، ج۲: ۷)
«در مسیحیت نیز عمل وقف یکی از فضیلت های برجسته و از اعمال بسیار نیکو و خداپسندانه در اخلاق و رفتار انسان تعریف شده است که به دو گونه صورت می گیرد. صورت اول، آنکه شخص در زمان خود اموالی را وقف می کند. به این نوع بخشش مال در زبان ارمنی «انزایاگیر»(۳) ـ یعنی «هدیه نامه»ـ می گویند. صورت دیگر، آنکه شخص قبل از مرگش وصیت می کند که پس از مرگ، اموال وی به نحوی خاص مصرف شود که در این صورت به آن «کِداک»(۴) گفته می شود.
در مورد نوع اموالی که بخشیده می شود، باید گفت که به غیر از اموال غیر منقول، اشخاص اعانه های مختلفی به مکان های مقدس یا انجمن های خیریه می دهند، مانند کتب خطی، صیلب، ظروف نقره ای و طلایی (میناسیان، ۱۳۷۶: ۱۴۹-۱۴۸). [بنابراین می توان گفت که] وقف، حقیقت شرعیه نیست، یعنی شارع مقدس آن را تاسیس نکرده، بلکه عمل خیر شایع در میان مردم را در چارچوبی خاص امضا کرده است؛ بنابراین وقف نیز همانند غالب معاملات دیگر، امضایی است.» (سعادت فر، ۱۳۸۷: ۷۴-۷۳)
«از همین رو است که در بسیاری از کشوهای غربی صندوق های وقفی به سرعت در حال رشد هستند.» (سروش، ۱۳۸۷: ۳۹)
ابوزهره در این زمینه معتقد است که پیش از اسلام معابد و کنیسه ها و بیعه هایی وجود داشتند که اموالی برای نگه داری آنها در نظر گرفته می شده و برای آن هزینه می شده است. (ابوزهره، ۱۹۵۹ م.: ۵)
در ایران قبل از اسلام نیز وقف به شیوه خاص خود وجود داشته است. وقف «حتی در دوره های قبل از اسلام در عهد هخامنشیان، سلوکیان و اشکانیان این شیوه محترم و وقف بر معابد و آتشکده ها وجود داشته است.» (شاطری، ۱۳۸۷، ج۳: ۴۷)
بنابراین می توان گفت که وقف در مورد هر شیء دو جنبه را مورد توجه قرار می دهد:

۱. جنبه مادی: که به شکل ثابت و به عبارت دیگر حبس شده مورد حفاظت و استمرار قرار می گیرد.
۲. جنیه معنوی یا منفعتی: که به شکل سیال و همیشگی به نفع مواردی قرار می گیرد که واقف آنها را در زمان وقف تعیین کرده است.

وقف با چنین دیدگاهی، هم یک امر عینی و هم یک معنای ضمنی است. عینیت وقف، همان موارد مادی و منفعتی است که در عین وقف و در منافع آن به دیگران که به اشکال مختلف می توان صورت گیرد نهفته است. معنای ضمنی و برداشت های معنایی دیگری که در وقف وجود دارد، کلیه اهدافی است که می توان از موقوفه به عنوان یک رویکرد فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، هنری و غیره قابل تفسیر و تبیین باشد. به عبارت دیگر، وقف یک معنای واحد و یک لفظ دال بر یک حرکت مادی و منفعتی نیست، بلکه فراتر از آن وقف یک «جریان فرهنگی ـ اجتماعی» عام است که می تواند جریان های مختلفی را در جامعه ایجاد کند.

معنا و تعریف رسانه

در اینجا باید تاکید کرد که مقصود از واژه رسانه عمدتاً «رسانه های نوین» است که شامل کلیه رسانه های غیرالکترونیک، الکترونیک و فضای مجازی است. رسانه های غیرالکترونیک که عمدتا رسانه های چاپی هستند در زمینه وقف کارآیی های خود را تا اندازه زیادی نشان داده اند. آنچه که هم اکنون بیش از آنها مورد توجه است، رسانه های الکترونیک مانند تلویزیون و فضای مجازی مانند اینترنت است.
رسانه اصولا در لغت به معنای رساندن یا انتقال دادن یک شیء است؛ بنابراین در مفهوم کلی، هر شیء یا ابزاری که بتواند چیز دیگری را به ما برساند «رسانه» می باشد. ولی آنچه که هم اکنون از رسانه به معنای خاص تصور می شود، انتقال «پیام»(۵) است. به عبارت دیگر رسانه مدیومی است که پیام را منتقل می کند. با توجه به این معنای کلی، در جوامع اسلامی رسانه های مختلفی برای رساندن پیام با محتواهای گوناگون وجود دارند.
با چنین نگاهی به رسانه، وقف، هم رسانه و هم پیام است. هم تولیدکننده محتوای رسانه ای هم توزیع کننده آن است. به عبارت دیگر، وقف، مجرایا یا کانالی برای انتقال پیام «صدقه جاریه» است که محتوای آن نیز می باشد.
با توجه به اینکه وقف در فرهنگ اسلامی، یک رویکرد اسلامی مبتنی بر «پذیرش»، «ایمان» و «عمل» است، بنابراین هر گونه رابطه آن با رسانه، نیازمند نگاهی به مسئله رابطه دین و رسانه یا به عبارت دیگر رابطه و نسبت مفاهیم اسلامی با رسانه ها به طور عام و رسانه های نوین به طور خاص دارد. از آنجایی که «وقف» در سنت اسلامی، یک مفهوم اسلامی است بنابراین یک رویکرد اسلامی به حساب می آید. رابطه این رویکرد اسلامی با رسانه نیز از مواردی است که باید به شکل مناسب مورد توجه قرار گیرد. مباحث زیادی در زمینه رابطه یا نسبت «دین و رسانه» وجود دارد که متعاقبا تنها به برخی از مواردی که می توانند در این زمینه مفید باشند، اشاره خواهد شد.

ابعاد رسانه

ابعاد رسانه، امکانات رسانه برای بازنمایی قدرت های نهفته در آن است. این ابعاد همان کارکردهای رسانه بوده که می تواند شامل ابعاد اطلاع رسانی، آموزشی، هنری، تفریحی، باشد (باهنر، ۱۳۸۷). ابعاد رسانه یا کارکردهای رسانه تابعی از عوامل مختلف از قبیل «سازمان رسانه ای»، «دانش رسانه ای»، «محدودیت های رسانه ای»، «شناخت دغدغه های دینداران نسبت به طرح مفاهیم و مسائل دینی در رسانه ها»، «چگونگی معرفی مفاهیم رسانه ای دین»، «رویکردهای فرهنگی و رسانه»، «گونه های متنوع رسانه»، و بالاخره «دین رسانه ای یا رسانه دینی» می باشند.

عوامل موثر در تعامل وقف و رسانه

وقف چه به عنوان رسانه دینی و چه به عنوان تکنیک رسانه ای یا محتوای دینی برای رسانه های گوناگون نوعی از تعامل را بازنمایی می کند که در اصل، میان مفهوم و معنی وقف از منظر دینی و فرهنگی و رسانه از منظر فناوری یا ابزاری صورت می گیرد. این تعامل بستگی به ۴ عامل مهم و تاثیرگذار (در نمودار شماره ۱) دارد. عوامل مزبور نه تنها درجه تعامل را تعیین، بلکه جهت و مقدار این تعامل را نیز بازنمایی می کنند.

۱. هویت رسانه ای

هویت رسانه ای، گرچه خود یک مفهوم مستقل وابسته به رسانه است، اما در اینجا هم به ماهیت وقف و هم به هویتِ مفهوم رسانه ای شدن آن بستگی دارد. این وضعیت، بازتاب شیوه تعامل این دو ماهیت و هویت است که اولی شانی دینی ـ فرهنگی و دیگری شانی فن شناختی ـ ارتباطی است.

 نمودار شماره ۱: عوامل تعامل وقف و رسانه