کتاب شرح و بررسی تطبیقی ایلیاد

بخش اول: پیشینه های تاریخی

برای فهم و درک صحیح ایلیاد، لازم است آگاهی کافی از چند و چون موضوعاتی که این اثر بر پایه آنها شکل گرفته داشته باشیم. تا آنجا که ممکن است باید سعی کنیم خود را به جای خوانندگان عصر هُمر قرار دهیم. در این مقدمه خلاصه ای از حماسه ایلیاد آورده می شود تا خواننده با مفهوم کلی این اثر آشنا شود.

گفته اند از هُمر دو منظومه حماسی به جای مانده است: ایلیاد و اُدیسه، داستان ایلیاد در مورد وقایع نهائی جنگ ترواست که میان یونانی ها و مردم تروا در گرفت. اُدیسه داستان بازگشت یکی از سرداران یونانی است که در جنگ تروا مبارزه کرد. بنابراین لازم است خوانندگان اُدیسه، اول بدانند که داستان ایلیاد و جنگ تروا چیست.
آیا این داستان پیشینه تاریخی دارد؟ یا آنکه صرفا افسانه ای است بدون پشتوانه و زمینه تاریخی که شهرتی عظیم در یونان کسب کرده؟ یونانیان بعد از هُمر به دانش او در جغرافیا ایمان آوردند، زیرا سرزمینهای خیالیِ حماسه هایش با اماکن واقعی قابل تطبیق است. ولی مردم روزگار ما سالها بر این عقیده بودند که اصلاً جنگی به نام تروا وجود نداشته است؛ و نیز برخی همین نظر را در مورد شهر تروا داشتند.

سرانجام کسی پیدا شد که گفت شهری به نام تروا وجود داشته است.
هاینریش شلیمان(۱) که در کودکی هُمر را خوانده بود علاقه ای عظیم به ایلیاد و اُدیسه پیدا کرد به گونه ای که این اشتیاق تا پایان عمر با وی بود. به نظر او شهر تروا باید در جائی از کشور ترکیه که اکنون شهرک حصارلیک(۲) است مدفون شده باشد؛ از همین رو در سال ۱۸۷۰ شروع به حفاری این منطقه کرد. کشف این باستانشناس که مهر تاییدی بر عقیده اش بود همه را متعجب ساخت و محققان را بر آن داشت تا وجود این شهر افسانه ای را بپذیرند. علاوه بر این، شلیمان موفق به کشفیات دیگری هم شد، از جمله اکتشاف پیلوس(۳) که شهر نستور(۴) بود، و شهر میسنی(۵) که آگاممنون(۶) رهبر نیروهای یونانی در ایلیاد بر آن فرمان می راند.
کشفیات هاینریش شلیمان مردم را به ارزش باستانشناسی واقف ساخت. زمانی که او نخستین حفاریهای خود را به صورتی ناپخته و از راههای مختلف آغاز کرد، باستانشناسان تعدادی دیگر از شهرهای قدیم یونان را که مربوط به زمان جنگ تروا بود، از دل خاک بیرون آوردند، ولی برای آنکه بتوانند جزئیات شهری را که هُمر در بیش از دوهزار و پانصد سال پیش شرح داده با دقت بیشتری مورد مطالعه قرار دهند، به تروا توجه نشان دادند. اکنون باستانشناسان می توانند در مورد موقعیت بسیاری از شهرهائی که نامشان در آثار هُمر آمده اطلاعاتی به مردم بدهند. باستانشناسان پس از کشف این شهرها، اشیاء فراوانی به دست آوردند که هُمر از آنها نام برده یا توصیفشان کرده است، از آن جمله: مخلوط کن، زره و کمان. تحقیقات آنها جزئیات خانه های عصر هُمر را نیز روشن می سازد که بازسازی آنها تنها از روی توصیفات هُمر کاری دشوار بوده است. ولی این کاوش ها مسائلی نیز به همراه داشتند، زیرا اطلاعات نوین باستانشناسی نشان می دهند که هُمر دوره خاصی از تاریخ را توصیف نکرده است. به این معنا که جنگجوی منظومه ایلیاد در میدان نبرد سوار بر ارابه ای است متعلق به قرن نهم قبل از میلاد، ولی سازماندهی آورد گاهش مربوط به قرن هشتم، و نیزه ای که در دست دارد متعلق به قرن دوازدهم است. همین عدم هماهنگی تاریخی سبب شده تا برخی از محققان معتقد شوند که این مقطعات حماسی از یک قلم نتراویده است. این موضوع را در بخش «تفسیر انتقادی» تحت عنوان «مساله ای در هُمرشناسی» مورد بررسی قرار خواهیم داد.

ارزش باستانشناسی را در مطالعه آثار هُمر هنگامی می توان به درستی درک کرد که توجه داشته باشیم تاکنون، صرف نظر از چند سند مصری که یونانی ها از آن نام برده اند، تحقیقات انجام یافته در این زمینه تنها منبعی بوده که توانسته اطلاعات مربوط به زمان رویدادهای این اشعار حماسی را به دست دهد. سپس زبان هیتی که متعلق به مردمی از نژاد هند و اروپائی ساکن آسیای صغیر بوده است، در سالهای ۱۹۲۰ کشف شد. در مدارک به دست آمده از این زبان که بر الواح گِلی مضبوط است چند بار از سرزمینی به نام آهی یاوا(۸) نام برده شده است. برخی از محققان این کلمه را باآخائی که بخشی از یونان بوده همانند و قابل انطباق دانسته اند (هُمر بارها از یونانیان به عنوان آخائی ها(۹) نام برده). بر اساس الواح مذکور، آهی یاوائی ها مردمی قدرتمند بودند که همانند آخائیها ناوگانی بزرگ داشتند. می دانیم که «هیتی»ها با «آهی یاوائی»ها همپیمان بودند، ولی موقعیت سرزمین این دو متحد در هیچ کجای آن الواح ذکر نشده است. از این رو بسیاری از محققان با توجه به نامهای مندرج در الواح که شباهت به اسامی یونانی دارد، از قبیل: لوکای هیتی(۱۰) و لیسی یونانی(۱۱)؛ شهرکی بر ساحل آسیای صغیر که طبیعتا می بایست برای هیتی ها شناخته شده باشد، همچنان در تردیدند که آیا به این ترتیب می توان «آهی یاوائی»ها را همان «آخائی»ها دانست.
برخی از این شباهت ها آن قدر دقیق و زیاد است که نمی توان آنها را نادیده گرفت. فی المثل در فهرستی از نامهای مندرج در یکی از الواح هیتی اسم «تارویشا»(۱۲) دیده می شود که به دنبال آن کلمه «اولوشا»(۱۳) آمده است. این نامها شباهت بسیار به «تروا» و «ایلیوس»(۱۴) دارند و هُمر آنها را به عنوان نام دیگر شهر «تروا» به کار می برد. ولی از لوح دیگری چنین برمی آید که زمانی «اولوشا» پادشاهی داشته است به نام اسکندوس(۱۵) - کلمه ای که شباهت بسیار به اسکندر(۱۶) دارد (پاریس(۱۷) در منظومه ایلیاد به نام اسکندر نیز خوانده می شود).

زبان دیگری که در سال ۱۹۵۳ کشف و سبب شد تا ایام جنگ تروا بهتر فهمیده شود به «خط ب» موسوم است. میشل ونتریس(۱۸) پس از سالها کار موفق شد ثابت کند که «خط ب» به واقع یونانی است، منتها با الفبائی عجیب نوشته شده. کشف «خط ب» (این نامگذاری به واسطه ایجاد تمایز با «خط الف» است، در خط اخیر همان الفباء «خط ب» بکار برده شده ولی هنوز زبان آن کشف نشده) محققان را بر آن داشت تا اهمیت سلطه یونانی ها را از ۱۱۵۰- ۱۵۰۰ قبل از میلاد بر سرزمین اصلی یونان و دریای اژه و نیز حاکمیت و برتری ئی را که محققان پیشین کمتر بدان توجه نشان می دادند، مورد بررسی مجدد قرار دهند.

بنابراین از طریق منابع همزمان و نیز توصیفات مذکور در ایلیاد و اُدیسه می توان تصویری تقریبا درست از شهر میسنی، به هنگامی که زندگی در آن جریان داشته، به خاطر آورد. یونانیان این دوره از اعقاب مهاجران یونانی اصیل بودند که در حدود دو هزار سال پیش از میلاد به سرزمین اصلی یونان پای نهادند و با ساکنان بومی آنجا آمیخته شدند. آنان با خود اسب و چرخ کوزه گری همراه داشتند، از فن ساختن قلاع و حراست شهرها اطلاع داشتند و همچنین مروج زبان یونانی بودند.
در اواسط سده شانزدهم پیش از میلاد میسنی قدرتمندترین شهر یونان بود. این شهر با انعقاد پیمانهای خارجی، بخصوص با مصر، توانست به ثروت و قدرتی هنگفت دست یابد. مردم این شهر پیش از ورود یونانیان بر کرت(۱۹)، مستحکم ترین پایگاه نظامی جزایر اژه، غلبه کردند. میسنی به مدت چهارصد سال (۱۱۵۰ - ۱۵۵۰ ق.م.) بر جزایر اژه و شهرهای اطراف آن فرمان می راند و در حالی که بازرگانی و داد و ستد خود را گسترش می داد، مهاجرنشینهای متعددی نیز بنا می کرد. سپس بسیاری از این مهاجرنشینها در دوره های فرهنگی شهرتی برای خود کسب کردند که، فی المثل می توان از میلتوس(۲۰) و رودس(۲۱) نام برد. میسنی به تبس(۲۲) حمله برد. آشیلوس(۲۳) نمایشنامه نویس یونانی سده ششم قبل از میلاد، بخشی از این واقعه را در نمایشنامه ای به نام هفت شهر علیه تبس(۲۴) ذکر کرده است. میسنی ها آن قدر قدرتمند بودند که دوبار در سالهای ۱۲۲۵ و ۱۱۹۵ به مصر حمله کردند. افسانه جنگ تروا بر بنیاد حمله اینان به آن شهر است. قدرت میسنی در حدود سال ۱۱۵۰ با هجوم دوریسی(۲۵)ها به پایان می آید. دوریسی ها آخرین تیره یونانی هستند که بر سرزمین اصلی غلبه کردند، اینان تمدن میسنی ها را برانداختند و دوره ای را پایه نهادند که به قرون ظلمانی یونان معروف است؛ ایامی که از ۱۱۵۰ تا ۹۰۰ پیش از میلاد به طول انجامید.