کتاب فرهنگ خاص علوم سیاسی
دربرگيرنده كليه اصطلاحاتی كه به «ايسم» ختم می‌‌شوند

یادداشت مولف

هر چند مقدمه ای که استاد فرزانه و گرانقدرم، دکتر صادق زیبا کلام، به رشته تحریر درآورده و در آن فلسفه وجودی چنین دایره المعارفی را متذکر شده اند، این کتاب را از داشتن هرگونه مقدمه دیگری بی نیاز ساخته است، لیکن در این میان چند نکته وجود دارد که ناگزیر از ذکر آنها گردیدم. هنگامی که به تازگی قدم به وادی گسترده دانش ارجمند علوم سیاسی نهاده بودم و با دامنه بیکران آن آشنا می شدم، با تعدد و تکثیر «ایسم هایِ» مختلف موجود در ادبیات سیاسی روبرو شده و به دنبال کتاب یا مجموعه ای بودم که بتوانم تمامی آنها را در یکجا مورد مطالعه قرار داده و با مقایسه تفاوتها و شباهتها، تاثیرات و تاثرات آنها از یکدیگر، میزان معرفت خود را افزایش دهم. نبود چنین مجموعه ای و همچنین پیشنهاد تعدادی از دوستان در مورد تهیه دانشنامه ای که در بردارنده ایسم های سیاسی باشد، بنده را به گردآوری و تدوین چنین کتابی ترغیب نمود. روش کار در تهیه کتاب حاضر چنین بود که ابتدا تمامی واژه هایِ سیاسی مختوم به «ism» را از چندین فرهنگ و دایره المعارف استخراج کرده و سپس براساس منابع فارسی و انگلیسیِ در دسترس به تهیه و نگارش متنی مناسب برای آن واژه یا اصطلاح پرداختم. بدین ترتیب که ابتدا تمامی متون و نوشته های موجود درباره واژه مورد نظر را مطالعه کرده و سپس حسب مورد، با استفاده از منابع انگلیسی و نیز فارسی موجود ـ که غالبا با دخل و تصرف همراه بود ـ توضیح مناسب را در مورد آن واژه یا اصطلاح بیان می نمودم. البته گاه در مورد برخی از مفاهیم و اصطلاحات، منابع و نوشته های موجود آن چنان گویا و جالب بود که دریغم آمد تا از بیان تمامی آن توضیحات بدون هیچگونه دخل و تصرفی صرفنظر نمایم.
نکته ای که ذکر آن ضروری است اینکه برای تهیه این مجموعه، از دو کتاب «دانشنامه سیاسیِ» دکتر داریوش آشوری ـ که در حقیقت مبنا و اساسی برای تهیه کتاب حاضر بوده است ـ و «جامعه شناسیِ سیاسیِ» دکتر حسین بشیریه ـ که افتخار چندین سال شاگردی ایشان را داشته ام ـ بیشترین استفاده بعمل آمده است. نکته دیگر اینکه در نظر داشتم تا برای آشنایی بیشتر با چگونگی معادل یابی برای پسوند ایسم در زبان فارسی و نیز ریشه یابی آن در زبانهای لاتین مقدمه ای را به نگارش درآورم که با مشاهده مقاله عالمانه استاد آشوری در کتابِ «بازاندیشی زبان فارسی (نه مقاله)» از این فکر منصرف شده و ضمن مشورت با چند تن از اساتید تصمیم گرفتم تا آن را عینا در ابتدای کتاب بیاورم تا خوانندگان این کتاب نیز از وجود این مقاله بی بهره نمانند. مطلب دیگر اینکه در این نوشته سعی شده است تا مهمترین اصطلاحات و مفاهیم موجود در ادبیات سیاسی آورده شود، ضمن اینکه از بیان پاره ای از واژه های واقعا بی اهمیت صرفنظر شده است. در طول نگارش و تدوین فرهنگ حاضر از راهنماییها و توصیه های ارزشمند اساتید گرانمایه و فرزانه ای چون دکتر داود هرمیداس باوند، دکتر حسین بشیریه، دکتر محمدرضا تاجیک، دکتر محمدرضا دهشیری، دکتر فرهنگ رجایی، دکتر صادق زیباکلام، دکتر کاووس سیدامامی، دکتر عبدالرحمان عالم، دکتر عبدالعلی قوام و دکتر عبدالرضا هوشنگ مهدوی بطور مستقیم و غیرمستقیم بهره گرفته ام که خود را مدیون همگی آنان می دانم.
از استاد عزیز دکتر عباس قاسم زاده و نیز دوست گرامی ام علی گل محمدی بخاطر کمکی که در ترجمه قسمتی از متون انگلیسی مورد نیاز در نگارش این اثر به اینجانب نمودند، سپاسگزاری می کنم. همچنین از سرورانی که اگر لطف و مساعدت آنان نبود، امکان چاپ این کتاب فراهم نمی شد، تشکر و قدردانی می نمایم. عزیزانی چون مهندس احمد ارژمند، علی اکبر حاجی جلیلی، کارکنان زحمتکش کتابخانه مرکزی دانشگاه امام صادق (ع) و دانشگاه تهران. بسیار بجاست تا از زحمات بی شائبه جناب آقای بهشتی مدیر فرهیخته انتشارات روزنه و همچنین سرکار خانم میترا حکیم جوادی که کتاب حاضر را به بهترین نحو تایپ و صفحه آرایی نموده اند و نیز دیگر کارکنان این موسسه فرهنگی تشکر و قدردانی بنمایم.
و کلام آخر اینکه، اگرچه کوشش بر این بوده است که با یک دید و بینش علمی و بیطرفانه و با بهره گیری از تمامی منابع موجود، مجموعه ای در اختیار مخاطبان و دانش پژوهان قرار گیرد که بتواند بدور از هرگونه عیب و نقصی جوابگوی نیازهای آنان باشد، لیکن چه بسا ممکن است کاستی ها و ایراداتی به سببِ کم مایگی و بضاعت اندک علمیِ حقیر در آن وجود داشته باشد که امید است با ارائه نظرات، انتقادات و پیشنهادات از سوی اساتید گرانقدر، دانش جویان گرامی و صاحبان فن در چاپ های بعدی نسبت به رفع آنها اقدام گردد.

من الله التوفیق و علیه التکلان
شهریور ۱۳۷۶ ح. ع

پسوند «ism» در زبان انگلیسی و «isme» در زبان فرانسه یا «ismus» در آلمانی کاربردهای گوناگون دارد، ولی آشناترین صورت کاربردِ آن برای ما فارسی زبانان آنجاست که این پسوند از پی نامها یا صفتها می آید و معنای رای، عقیده، ایمان، مذهب، مکتب، روش، آیین و گرایش می دهد. از آنجا که برای واگردانِ مفهومهای علمی و فلسفی و اجتماعی و سیاسیِ غربی، بفراوانی و با معناهایِ گوناگون، با این پسوند روبرو می شویم، تاکنون مترجمان ایرانی برای یافتن پسوند یا واژه ای که بتواند برابر آن در فارسی باشد کوششهایی کرده اند، اما این کوششها هنوز به سرانجامی نرسیده و اگرچه حاصلِ یکی ـ دو تای آنها رواج بیشتری یافته، هنوز همراییِ کامل بر سر چگونگی برگرداندن این پسوند به فارسی پیدا نشده است. این مقاله پژوهشی است برای روشن کردن: ( ۱ ) پیشینه و کاربردهای این پسوند در زبان انگلیسی؛ ( ۲ ) چگونگی رساندن معنایِ همانند آن در متن های علمی و فلسفی و دینیِ قدیم فارسی؛ ( ۳ ) کوششهای کنونی برای یافتنِ برابر برایِ ترجمه آن به فارسی و سنجشی از آنها؛ ( ۴ ) پیشنهادی تازه.
ism ـ در زبان انگلیسی از isme ـ در فرانسه و آن از ismus ـ در لاتین و آن از ismós در زبان یونانی گرفته شده است. در زبان یونانی از این پسوند برایِ ساختنِ اسمِ فعل از مصدرهایی بهره می گرفته اند که به - ize =) - izein در انگلیسی) پایان می یافته، مانند baptismós(غسل تعمید) از مصدرِ baptizein (غوطه دادن).
یک پسوندِ خویشاوند با «ایسموس» در یونا نی، isma ـ است که کارِ انجام یافته و یا حاصلِ عمل را بیان می کند و این پسوند در برخی موارد منشاء «ایسمِ» جدید است. این پسوند را در کلمه Kharisma (Charisma در انگلیسی) می توان یافت که به معنای نواخت یا مرحمت خداوندی است از مصدر Kharizethei، به معنایِ نواختن یا مرحمت نشان دادن.
پسوندِ ismós ـ در یونانی، افزون بر ساختنِ اسم یا صفت از فعل، به نامهای اقوام نیز می چسبیده و معنای رفتار یا تظاهر به شیوه مردمانی خاص یا پیروی از عادتهایِ آنان یا سخن گفتن به شیوه آنان یا گرفتن جانب آنان و پیوستن به آنان را داشته است چنانکه «آتیکیسموس» به معنایِ آتنی مآبی و سخن گفتن به گویش و شیوه آتنی بوده است.
در ترجمه یونانی کتاب مقدس (اِستِر ۱۷۰۸) مصدرِ Íoudaizein به معنای زیستن به راه و رسم یهودیان یا یهودواری آمده است و از آن «یودائیسموس» را ساخته اند، به معنایِ یهود کیشی (Judaism در انگلیسی). صورتِ لاتینیِ Judaismus را ترتولیان (حدود ۲۰۰ میلادی، از پدران کلیسا) به کار برده است. اوریگن (حدود ۲۵۰ میلادی، یزدانشناسِ ـ تئولوگ ـ مسیحی) فعلِ Khristianizein را بکار برده است به معنایِ رفتار به شیوه مسیحی و پیروی از اصول مسیحیت و ژوستن مارتیر در سده دوم اصطلاحِ «خریستیانیسموس» را به معنایِ مسیح کیشی، به کار برده است سپس در زبان لاتینی با آمدن آگوستین وژروم و دیگران، ساختنِ نام بدین شیوه برای دستگاههای دینی، کلیسایی، یا فلسفی رایج شد، چنانکه «پاگانیسموس» به معنای کافرکیشی از سده هشتم در لاتین رایج بوده است و از آنجا در سده دوازدهم به صورت païenime، païenisme، païnime به فرانسه قدیم راه یافته و به نظر می رسد که کهنترین نمونه فرانسه آن باشد و در سده سیزدهم بصورتِ painim و painime در انگلیسی پدیدار می شود. اما بصورت و معنای جدید، Judaisme در آغاز سده شانزدهم و christianismeدر سال ۱۵۲۵ در انگلیس یافت شده و از همان سده نمونه های فراوانی از این صورت در انگلیس رواج یافته است.