کتاب کمانچه
سازهای ایرانی را بشناسیم

سخنی با شما

موسیقی گستره ای است سرشار از عشق، دانش و احساس که آدمیان با آن به درک زیبایی رسیده و با یکدیگر هم سویی را می آزمایند. سخنی از زبان ساز یا نغمه ای که از آوازی بردل می نشیند، شورمندی، شیدایی، غم، اندوه و یا آرامشی بی مانند را به ارمغان می آورد که گه گاه ما را به هم آوایی واداشته و زبانی قدرتمند می بخشد تا پروردگار زیبایی ها را بستاییم.
آوای زمین در گردش کیهان خود موسیقی ستایشگرانه ای از کردگاراست.نغمه های جاودان برجا مانده ی هر قوم بیانگر فرهنگی آشکار و نهان است که از هزارتوی نغمه ها به گوش می رسند و ما را از داشته ها،آرزوها،جنگ ها،دلاوری ها، عشق ها وآلام پیشینیان آگاه می سازند.
شناخت ساز در هر جغرافیا ما را به شناخت و دانستن فرهنگ گذشتگان رهنمون است. نقش سازهای گوناگون در آیین های پرستش،جشن های باشکوه و به سوگ نشستن ها کتمان ناپذیرند و هم اکنون نیز در جای جای ایران این آیین ها پابرجاست.
آنچه ما در این جستار برآن تلاش ورزیده ایم شناخت عمومی سازهای ایرانی است تا ارزش این دستاورد مردمان کهن و پاک نهاد را ارج نهیم،آموزش و نواختن آن را همچون دیگر هنرها والا بدانیم،برخی از هنرمندان پرتلاش گذشته و حال که به مقام استادی در این راه رسیده اند را بشناسیم،ساختارفیزیکی و ریخت آن را به خاطر بسپاریم و با شناخت آن خرد جمعی را در حفظ این میراث فرهنگی گران بها افزون ساخته و به داشتن این سازهای ملی افتخار کنیم و پس از شناخت آن با گوش جان سپردن به نغمه های خنیاگران و گوسانان از همسویی و مهرورزی به هم خوش روزگار باشیم.

پیشکش به مردمان پاک نهاد ایران زمین
پیمان پورشکیبایی، رضا جدیدی
تابستان ۱۳۹۵

ریشه و معنی کمانچه در لغت نامه

ریشه و معنی کمانچه در لغت نامه

کمانچه . [ ک چ / چ ] (ا مصغر)<۱>کمان کوچک را گویند. (برهان) (آنندراج). مصغر کمان یعنی کمان کوچک. (ناظم الاطباء). کمان خرد. (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). || کمانی که زنان بدان پنبه زنند. (برهان) (آنندراج) (ناظم الاطباء). کمانی که بدان پنبه زنند. (فرهنگ فارسی معین). ||
نام سازی است مشهور. (برهان). نام سازی از جنس رباب. (ناظم الاطباء). یکی از آلات زهی (ذوات الاوتار) است، بعضی کاسه آن را از پوست جوزهندی سازند و از موی اسب بر آن وتر بندند، و بر روی آن پوستی کشند (و آن پوست دل گاو باشد). کمانچه امروزی دارای سه یا چهار سیم است و کاسه ای کوچک دارد و با کمانه آن را نوازند. (فرهنگ فارسی معین).
یکی از آلات مهتزه از ذوات الاوتار و آن را طنبور نیز گویند. (نفایس الفنون، یادداشت به خط مرحوم دهخدا). طنبور. (درهالتاج، یادداشت به خط مرحوم دهخدا). یکی از ذوات الاوتار است که در قدیم یک وتر داشت و امروز چهار وتر دارد. معرب آن کمنجه. (یادداشت  به خط مرحوم دهخدا). چغانه. صغانه. (زمخشری، یادداشت به خط مرحوم دهخدا):

ز نزهت و طرب و عز و شادکامی و لهو
ز چنگ و بربط و نای و کمانچه و بگماز

مسعودسعد

به رسم رفته چو رامشگران و خوش دستان
یکی بساخت کمانچه یکی نواخت رباب

مسعودسعد

کمانچه آه موسی وار می زد
مغنی راه موسیقار می زد

نظامی

بی گمان در جغرافیای ایران نوای کمانچه نه تنها از آشنا ترین، بلکه از کهن ترین آواهاست.طنین شورمند و کششی این ساز بسیار یادآور رهایی در دشت وصحرا و آسمان آبی در جای جای جغرافیای ایران است.

از آن روی نام کمانچه را بر آن نهاده اند که این ساز را با کمانی کوچک که ازچوب و مویِ دُمِ اسب درست می کرده اند، نواخته می شده است. در نقاشی های برجامانده از دوران صفویه در تالار چهل ستون اصفهان نیز نوازنده این ساز کمانچه می نوازد. هنگامی که در زمان مظفرالدین شاه قاجار ویولون به ایران راه می یابد و نوازندگان چیره دست، این ساز را می نوازند کمان نام خود را از دست داده و آرشه که واژه ی فرانسوی است جای آن را می گیرد. مردمان آن روزگار نیز نوازندگان این ساز را کمانچه کش و کار نواختن را کمانچه کشیدن می دانسته اند. پیشتر، سیم های اول و دوم را از از بَریشم تابیده و سیم سوم را زرد می ا نداخته اند وسیم چهارم را نیز همانند ویولون از سیم های ماندولین بهره می بردند.
آنچه کمانچه کش ها سوای از نواختن ویولون آموختند، همانا افزودن سیم چهارم به سازکمانچه است، اما ویولن که سازی کاربردی تر و زیباتر و از نگاه ساخت و ساز و آوا مدرن تر بود جای کمانچه را گرفت و نوازندگان بیش از کمانچه به این ساز روی آوردند. چندی گذشت تا استاد اصغر بهاری با نگرش و دگرگونی هایی(که به گفته وی با آزمون و خطا همراه بود) در کمانچه کشی و کوک این ساز، به ارمغان آورد و راه را برای آموزش هنرجویان و بازآفرینی این ساز هموار کرد به گونه ای که این ساز اکنون در رده ی سازهای ملی در ارکسترهای ایرانی است. همچنین ناگفته نماند که امروزه در جای جای ایران پهناور کمانچه های گوناگونی یافت می شود که در گونه و گستره ی صدایی، ویژگی های ساختاری و جغرافیایی و قومی دارند. کمانچه های شمال خراسان،ترکمن،کتول،شرق مازندران،کومش دامغان،جنوب البرز یا طالقان،دیلمان،آذربایجان شرق و غربی،لرستان،کرمانشاهان و چهار محال و بختیاری از این دسته اند.
نواختن این ساز زیبا، آوای جغرافیایی ایران را بر شنونده ی آگاه ایرانی گوشزد می کند و بسیاری از فیلمسازان چه در ایران و چه در برون مرز از آوای این ساز برای نشان دادن صحنه های شکوهمند جنگاوری،کوچ،شادمانی برای شورآفرینی در بینندگان بهره می گیرند.
ایرانیان نیز در سراسر این خاک پُرگهر با ساخت و نواختن نغماتی جاودانه بر مانایی و زیبایی این ساز زیبا افزوده اند.