کتاب نگاه در سکوت

مقدمه ی مترجم

عنوان انگلیسی کتاب سخنرانی ها و گفت وگوها(۱) است. این عنوان بیان کننده ی اصول مطرح شده در کتاب نیست ـ بیان کننده ی هیچ چیز نیست. موضوعاتی از قبیل لذت، خشم، نفرت، ترس، آزمندی، تضاد، تیرگی و آشفتگی ذهن و بعضی موضوعات دیگر مورد بحث و گفت وگو قرار گرفته است؛ و آن چه می تواند انسان را از این مسائل آزاد گرداند، نگاه در سکوت است.
و اما توضیحاتی درباره ی این کتاب و کتاب های دیگر نویسنده: آثار کریشنا مورتی، ریز و درشت حدوداً سی جلد می شود. ولی به راحتی می توان همه ی آن ها را در کتاب مثلاً سیصد صفحه ای تدوین کرد ـ آن هم نه به طور خلاصه و فشرده، بلکه با تفصیل و ذکر جزئیات. از همین تعداد آثاری که از او به فارسی ترجمه و منتشر شده است به خوبی می توان دریافت که او هم ـ چون مولوی ـ چند اصل کلی را در نظر دارد و تمام حرفش بر سر همین چند اصل است که به صورت های مختلف تکرار می شود. و این برای ما خوانندگان تنوع طلب و دانش پسند که عادت به انبار کردن دانش داریم، کمی ـ شاید هم زیاد ـ ملالت آور است. اما کریشنا مورتی نه دانشمند است و نه میانه ای ـ در این امور ـ با دانش دارد و نه در بند ملالت و پسند یا عدم پسند من و تو.
برای ویران کردن حصار «خود» در اصل و در واقع او یک راه عرضه می کند، و هر چیز دیگری که می گوید مقدمه ای است برای آموختن همان یک راه ـ و آن هنر نگاه کردن به واقعیت است.
«خود»، «من» یا نفس حاصل احولیت یا دوگانه اندیشی است. و ذهن هنگامی اسیر احولیت می گردد که به جای نگاه کردن به واقعیت، از آن یک معنا و تعبیر ذهنی می سازد و آن تعبیر را به جای واقعیت می گیرد. و تمام کوشش کریشنا مورتی در همه ی آثارش و مخصوصاً در این اثر، برای خارج کردن ذهن انسان از احولیت است. ذهنی که از احولیت خارج گردد نه «من» در آن باقی مانده است و نه حقارت.
و اما نقدی بر اولاً توضیح و ترسیم او از صورت وضعیت انسان، ثانیاً چگونگی راهی که برای نگاه کردن صحیح و خروج از دام «خود» عرضه می کند.
در توضیح مسائل، نه تضادی در حرف های او دیده می شود و نه هماهنگی ـ من ندیدم. اما توضیح و ترسیمش نه چندان کامل است و نه مرتبط ـ مرتبط به معنای توضیح عادی. در هر سخنرانی یک موضوع خاص. مثلاً ترس را توضیح می دهد و می گذرد. ترسیمش صورت مقالات قصار را دارد. (یکی از کتاب های نسبتاً مرتبط موضوعی او همین کتاب است ـ اگر درست به یادم مانده باشد مرتبط ترین آن ها همین است.)
درباره ی چگونگی خروج از حصار «خود» نیز نارسایی های اساسی ـ نه اشتباه ـ در حرف های او می بینم. مخاطب حرف های او، به قول ما، انسان های «هویت فکری» هستند. ولی او به این انسان چیزی می گوید و از او انتظاری دارد که فقط می توان از یک انسان رها شده و سالم انتظار داشت. مثلاً می گوید ذهن شما در صورتی می تواند واقعیت قضایا را آن طور که هست نگاه کند که فارغ از هرگونه نظریه، تصویر، قضاوت و پیش داوری باشد... یا می گوید ارتباط بین من و شما هنگامی ارتباط به معنای واقعی است که ذهن ما از موضع پیش داوری و به طور کلی از زمینه و قالب شخصیتی عمل نکند.
این یک انتظار ایده آلیستی است. اگر من می توانستم از یک موضع سفید، یعنی بدون هرگونه نظریه و پیش داوری به حرف های تو یا هر کس دیگر گوش کنم، در پایان راه بودم و نیازی به گوش کردن این چیزها نداشتم. این حرف درست مثل آن است که به کسی بگویند تو به شرطی سالم خواهی بود که سالم باشی. گمان می کنم این را اصطلاحاً مصادره به مطلوب می گویند. یعنی واقعه ی دوم به شرطی اتفاق می افتد که واقعه ی اول اتفاق بیفتد. واقعه ی اول هم به شرطی اتفاق می افتد که واقعه ی دوم اتفاق بیفتد. یعنی تحقق اولی موکول به تحقق دومی است و تحقق دومی موکول به تحقق اولی.
البته این یک واقعیت است که رهایی در ابتدای کار است، نه در انتها. به قول مولوی:

این دوئی اوصاف دیده احول است
ورنه اول آخر، آخر اول است

اما حتی درک همین واقعیت منوط به آگاهی های وسیع قبلی است، منوط به رفع انواع بندها و موانعی است که هم اکنون بر ذهن من بسته است و آن را در سنگینی و پیچیدگی شدیدی فرو برده است. مثلاً یکی از موانع اساسی ما این است که احساس ناتوانی شدید می کنیم، احساس می کنیم که در تیرگی درون خود گم شده ایم و راه به جایی نمی بریم. حال اگر من ندانم که ذهنم در تصاویری که خودش ساخته است گیر افتاده و احساس ناتوانی می کند، اگر ندانم که در اوهام ساخته ی خودش گم شده است، در شروع کار وامی مانم و به خودم نمی بینم که حتی یک قدم بردارم. (در متن کتاب به این نارسایی ها اشاره خواهم کرد.)
بپردازیم به موضوع دیگری که هدف اصلی این مقدمه ی مفصل است. بارها گفته ام که اگر در آن چه من می گویم و می نویسم ـ در تفکر زائد و غیره ـ اشتباه یا نارسایی وجود دارد و متذکر بشوید یک کار مفید کرده اید. ولی اگر مطالب برای خودشناسی مفید است و به شما کمک می کند، فقط از همین بُعد به آن ها نگاه کنید؛ ببینید چه استفاده ای می توانید از آن ها ببرید.
قبلاً حرف های غیر مفید و غیر لازم می گفتند، حالا می بینم که آن ها را به نوشته هم درآورده اند. و این گفته ها و نوشته ها اثر منفی داشته است. بنابراین یک مقدار توضیحات دفاعیه را لازم می دانم.
می گویند حرف های تو شباهت به حرف های کریشنا مورتی دارد و بنابراین اقتباس از اوست. ما می گوییم هدف مان کمک به انسان ها در طریق خودشناسی است. حالا آیا کتاب مثلاً تفکر زائد به این هدف کمک می کند یا نه؟ نمی گویم مطالب تفکر زائد جامع تر، روشن تر و قابل کاربردتر از حرف های کریشنا مورتی است؛ می گوییم اقتباس همان حرف های اوست؛ ولی آیا این اقتباس مفید، رسا و روشن هست یا نه؟ آیا در طریق شناخت، به انسان ها کمک می کند یا نه؟ اگر کمک می کند و شما به طریقی در رغبت افراد به مطالعه ی آن اخلال و مانعی ایجاد کنید، در حقیقت نقض غرض کرده اید. هدف من و شما این است که انسان ها با یک روش خودشناسی ساده آشنا بشوند؛ در تفکر زائد یا هر کتاب دیگر و مال هر کس دیگر، چنین روشی عرضه شده است. حالا آیا این کار مفیدی است که من آن کتاب را تخطئه کنم و بکوشم تا در مطالعه ی آن ایجاد اخلال نمایم؟ واضح است که نه. آیا لو دادن موجودی به نام مصفا ـ که حرف های دیگران را اقتباس کرده ـ برای شما مهم تر از این است که بندگان خدایی با یک روش خودشناسی ساده و مفید آشنا بشوند؟
چرا این چیزها را می نویسید که بهانه ای در دست آدم های آزارمند بشود؟ آقایی می گوید چه مقدار از این حرف صحیح است که نوشته های شما اقتباس از کریشنا مورتی است؟ می گویم اگرچه مقداری هم صحیح باشد، در خودشناسی به تو انسان کمک می کند؟ فرض می کنیم صددرصد اقتباس است، پنجاه درصد اقتباس است یا اصلاً اقتباس نیست؛ بعد از این که تو این درصد را دانستی، چه می شود؟ من در تفکر زائد نوشته ام که تمام زندگی انسان هویت فکری در نمایش، پوچی، غبن، خسران و در یک کیفیت سطحی می گذرد. یا می گوییم انسان هویت فکری یکپارچه ترس است، یک انسان بی ریشه و بی بنیاد است، و غیره و غیره. حالا اگر این گفته ها مال خود مصفا باشد، یا از کریشنا مورتی اقتباس کرده باشد، در سطحی بودن، در نمایشی بودن و در بی ریشه بودن هستی تو چه تاثیری دارد؟ اگر حرف مصفا اقتباس باشد، آیا هستی تو دیگر سطحی و نمایشی و بی ریشه نیست؟ نه، خودمانیم، واقعاً این سوال تو برای چیست و چه فایده ای در آن نهفته است؟
من می گویم تمام زندگی انسان هویت فکری در پوچی، نمایش، بطالت و سطحی بودن می گذرد. خود همین سوال تو یکی از مصداق های یک هستی و یک زندگی پوچ و بیهوده است. شما فکر می کنید طرح این سوال که چه مقدار از حرف های تو اقتباس است، با این که اکرم خانم و اعظم خانم می نشینند به گپ زدن بر سر این که مهریه ی دختر حاجی رجبعلی چه قدر بوده و جهیزیه اش چه قدر، فرق می کند؟ ابداً. گذشت زندگی در غبن و پوچی و خسران یعنی مشغول کردن ذهن به چنین سوالاتی ـ سوالاتی که کم ترین معنا و فایده ای در آن نیست.

و اما اصل موضوع ـ که عبارت است از اولاً شباهت، ثانیاً اقتباس. (چنان که نشان خواهم داد، این دو موضوع متفاوت است).
در عرفان، مخصوصاً عرفان این مناطق ـ که ما هستیم ـ تقریباً هیچ چیز قبلاً ناگفته نیست، همه چیز به شکلی و به طریقی آمده است. چنان که در همین مقدمه، و بعد در حواشی متن ترجمه نشان خواهم داد، در حرف های کریشنا مورتی حتی یک نکته، یک مطلب و موضوع نو و قبلاً ناگفته وجود ندارد. آن چه در سیستم او تازگی دارد نحوه ی توضیح، ترسیم و بیان چیزهایی است که قبل از او دیگران هم گفته اند. آن چه او می گوید در عرفان اسلامی، در عرفان بودایی، در عرفان هندو، در عرفان چین، در گیتاها و بسیاری جاهای دیگر به شکلی آمده است. بین عرفان کریشنا مورتی و عرفان مولوی، نه تنها از نظر محتوا، بلکه حتی از نظر فرم، صورت و توضیح و ترسیم موضوعات چنان شباهت نزدیکی وجود دارد که اگر من خود کریشنا مورتی را ندیده بودم و اگر یکدستی و هماهنگی بین مطالب او را ندیده بودم، به یقین می گفتم که این شخص قبلاً ترجمه ی انگلیسی مثنوی را مطالعه کرده است. ولی اکنون به یقین می گویم که آن چه مولوی دیده است، کریشنا مورتی هم خود دیده است؛ و حرف های او اقتباس حرف های مولوی نیست.
کریشنا مورتی از سن ده دوازده سالگی تا بیست و سه سالگی تحت نظر یک موسسه ی عرفانی به نام انجمن تئوسوفی تربیت می شود. این موسسه یک مرشد مخصوص ـ گویا تبتی ـ برای تربیت عرفانی کریشنا مورتی استخدام می کند. (هندی ها مرشد را گورو(۲) می نامند.) من با چند نفر از گوروهای همان موسسه صحبت کردم و دیدم عموماً با عرفان مولوی، عطار، شیخ محمود شبستری، و مخصوصاً بودایی آشنایند. می خواهم بگویم حتی به فرض این که کریشنا مورتی تا سن بیست و سه سالگی که تحت تعلیمات آن موسسه و آن گوروی تبتی بوده، چیزهایی از عرفان مولوی توسط آن شخص و گوروهای دیگر آن موسسه شنیده باشد، باز هم حرف ها و مطالبی که می گوید، اصالت دارد و مال خودش است، مبتنی بر بینش است.
حتی این طور نیست که بگوییم یک مقدار اصول عرفانی از صدها و هزارها سال پیش به صورت مصالح خام و پراکنده ای وجود داشته و کریشنا مورتی همان مصالح را برداشته و با آن ها یک بنای عرفانی نو، زیبا و منسجم ساخته است. مصالح نیز با همه ی شباهتی که به مصالح قبلی دارد، مال خودش است. فرضاً مولوی هفتصد سال پیش گفته است واقعیت هر چیز غیر از لفظ، علامت و سمبلی است که برای آن چیز وجود دارد. مثلاً کلمه ی «گل» غیر از واقعیت گل است. کریشنا مورتی همین موضوع را با مثلاً «درخت» می آورد. ولی این طور نیست که وی حرف مولوی را تکرار کرده و فقط کلمه ی «درخت» را به جای «گل» آورده باشد. خود او می بیند. درک می کند که لفظ هر چیز غیر از واقعیت آن چیز است. نام تو خود تو نیست. این یک موضوع ساده و بدیهی است. و آیا این موضوع بدیهی را خود من و تو نمی توانیم ببینیم. و حتماً باید کریشنا مورتی یا مولوی گفته باشند و ما هم از آن ها اقتباس کنیم؟
کریشنا مورتی می گوید آن چه تو در بیرون می بینی و شیفته ی آن و در جست وجوی آن هستی، تصاویر ذهنی خود تو است که به بیرون منعکس شده است. مولوی هم دقیقاً همین را می گوید. نه تنها محتوای حرف شان یکی است، بلکه از نظر شکل بیان چنان شباهتی بین آن ها هست که انگار یکی ترجمه ی کلمه به کلمه ی دیگری است. مولوی می گوید:

دور می بینی سراب و می دوی
عاشق آن بینش خود می شوی

«سراب» یعنی تصویر، یعنی معادل دقیق کلمه ی image. «دور می بینی»، یعنی برون از خودت می بینی؛ تصویر و سراب ریشه در ذهن خودت دارد، از ذهن خودت برخاسته است، ولی تو آن را در بیرون متصور می شوی؛ آن چه در بیرون می بینی انعکاس تصویری است که از ذهن خودت به بیرون منعکس شده است. و آن چه تو شیفته ی آن و در جست وجوی آنی، همان تصویر ذهنی است.
خوب، آیا این واقعیت چیزی است که من و تو نمی توانیم ببینیم، و مولوی و کریشنا مورتی باید آن را به ما بگویند؟ تشخصی که تو در طلب و جست وجوی آنی کجاست؟ آیا از ذهن خودت برنخاسته و به یک فضای بیرونی و آتی موهوم منعکس نشده است؟ تو این را نمی بینی؟
می گویند برای توضیح یک نوع احساس ـ احساسی که واکنش فکر است ـ تو کلمه ی sensation را به کار برده ای و کریشنا مورتی هم دقیقاً همین کلمه را به کار برده است.
خوب من می بینم احساسی که من دارم با احساس کودک متفاوت است. من اول فکر می کنم رئیسم، شهرت دارم، ثروت و فامیل سرشناس دارم؛ بعد به اعتبار این چیزها احساس شادی می کنم؛ ولی احساس شادی یک کودک شش ماهه یا یک ساله واکنش فکر نیست. من این تفاوت را می بینم و حالا می خواهم آن را توضیح بدهم. برای توضیح تفاوت آن دو بالاخره باید دو کلمه به کار ببرم. حالا چه مانعی دارد که کلمه ی sensation را برای یکی و کلمه ی feeling را برای دیگری به کار برم؟ مگر مولوی قبل از کریشنا مورتی نگفته است:

باغ سبز عشق کو بی منتهاست
جز غم و شادی در آن بس میوه هاست

عاشقی زین هر دو حالت برتر است
بی بهار و بی خزان سبز و تر است

ببینید، عشق یک کیفیت، یک احساس و یک حالت وسیع است؛ یک انرژی روان، عمیق و باز و بی گره است؛ یک کیفیت غیر فیکسه است. و مولوی می گوید این حالت غیر از غم و شادی است. این حالت وابسته به هیچ عاملی نیست؛ منظور از بی بهار و بی خزان این است که دچار خزان و بهار و رونق و کسالت نمی شود؛ منوط به این نیست که من رئیس هستم یا نه. کیفیتی است خودبه خودی، نه یک کیفیت واکنشی یا reaction ی که کریشنا مورتی به کار می برد. این احساس، کیفیت و حالت بدون بهار و خزان همیشه نو، با طراوت و سبز و خرم است. ولی غم و شادی چنین نیست. (کریشنا مورتی به جای غم و شادی کلمه ی «اندوه» و «لذت» را به کار می برد.) آیا درک این تفاوت مشکل است؟ آیا خودت نمی توانی این تفاوت را درک کنی؟
در بسیاری جاها، ازجمله در همین کتاب کریشنا مورتی می گوید که هر حالت، مثلاً عشق، زمانی محتوا و واقعیت دارد که تو نسبت به آن مشعر نیستی. هنگامی که حالت عشق در تو وجود دارد، خودت نمی دانی که در چنان حالتی هستی؛ بعد که از آن حالت خارج شدی، حافظه به تو یادآوری می کند که لحظاتی قبل در آن حالات بوده ای؛ ولی موقعی که حافظه این یادآوری را به تو می کند، خود آن حالات دیگر وجود ندارند، بلکه آن چه حافظه به آن می اندیشد، تصویر آن حالات است، نه خود آن ها.
حالا ببینید همین معنا را مولوی در یک داستان کوتاه و در چند سطر با چه وضوحی بیان کرده است: عاشقی در حضور معشوق نشسته است و به او اظهار عشق می کند، شرح هجران و فراق می کند، نامه های عاشقانه برای او می خواند. معشوق می گوید تو واقعاً عاشق من نیستی. زیرا کسی در حضور معشوق صحبت از عشق نمی کند. اگر هم اکنون در تو حالت عشق وجود داشت، چنان محو بودی که نمی توانستی بر عشق خود آگاه و مشعر باشی.

گفت معشوق این اگر بهر منست
گاه وصل این عمر ضایع کردنست

من به معشوق حاضر و تو نامه خوان!
نیست این باری نشان عاشقان

آیا محتوای این داستان همان چیزی نیست که کریشنا مورتی می گوید؟ کریشنا مورتی بارها این سوال را مطرح می کند ـ ازجمله در همین کتاب ـ «اگر من به تو بگویم عاشق تو هستم، آیا چنین عشقی واقعیت و اصالت دارد؟» و خودش پاسخ می دهد که نه. مولوی هم همین را می گوید.
در همین کتاب و همه ی کتاب هایش کریشنا مورتی تکیه بر بیهودگی حرکات جزئی فکر می کند. اصطلاح a fragmentary mind، (یعنی ذهن شکسته، تکه تکه اندیش و تجزیه شده) را به کار می برد و می گوید حرکت جزئی ذهن قادر به درک و کشف هیچ چیز نیست.
آیا این معنا در داستان هندوانی که در تاریکی فیلی را لمس می کنند و نمی توانند تمامیت آن را بشناسند، نیامده است؟ (منظور مولوی از «تاریکی» تیرگی و آشفتگی ذهنی است که اسیر وهم و پندار است، اسیر تصاویر است.) تصاویر علت جزئی بینی ذهن می شوند. آیا مولوی نمی گوید عقل جزئی عقل استخراج نیست؟ آیا نمی گوید عقل جزئی عقل را بدنام کرد؟
کریشنا مورتی می گوید تو تصاویر برخاسته از ذهن خود را به حساب واقعیت می گذاری. در حقیقت تصاویر مانع و حجاب ذهن تو و واقعیت می گردند... مولوی می گوید تو ابروی کج شده ی خود را به حساب ماه نو می گذاری. (تفصیل موضوع را در با پیر بلخ ببینید.)
در همین کتاب ـ که نوشته های من بیش ترین شباهت را به آن دارد ـ کریشنا مورتی می گوید یک تصویر به عنوان «من» یا «مرکز» خودش را از مابقی تصاویر جدا می کند و به عنوان عمل کننده همیشه می کوشد تا روی تصاویر دیگر کاری انجام می دهد؛ مثلاً آن را اصلاح کند یا از بین ببرد؛ حال آن که «من» خود تصویری است از جمله تصاویر دیگر. بنابراین تلاش برای اصلاح یا هر عمل دیگر روی تصاویر یک خطا و یک عمل بیهوده است. ببینید مولوی با چه دقتی به همین موضوع اشاره کرده است:

گر هزارانند، یک تن بیش نیست
جز خیالات عدداندیش نیست

یعنی تنها یک خیال وجود دارد که متوجه موضوعات مختلف می شود و ما فکر می کنیم متکثر و متعددند. در حقیقت مرکز و تصاویر اطراف آن همه یک خیال اند.
گمان می کنم منظور عطار از «سیمرغ» و «سی مرغ» نیز چنین معنایی باشد. (من این داستان را نخوانده ام؛ حدس می زنم که چنین باشد.)
کریشنا مورتی می گوید هر حرکت و تلاش مرکز ـ که در حقیقت یک حرکت جزئی است ـ برای اصلاح یا تغییر یا از بین بردن تصاویر دیگر بیهوده است. مولوی هم می گوید این کار حکم خون به خون شستن را دارد، و بیهوده و عبث است.