کتاب زرتشت، سیاست مدار یا جادوگر! نشر انتشارات معین

مدارک و منابعی که برای تحقیق در دین و فرهنگ ایران قدیم در دست داریم، چنان گوناگون و ناهماهنگ و تأویل‌پذیرند که اگر پژوهنده‌ای در یکی از مراحل کار خود به برخی از آن‌ها بیش از اندازه‌ی شایسته تکیه کند و برخی دیگر را از نظر دور دارد، یا در توجیه و تأویل تعبیرات و مفاهیم پای‌بند قواعد زبان‌شناسی نباشد و از سیر و تحول معانی الفاظ بی‌خبر و به اصول «پدیده‌شناسی دین»بی‌اعتناء باشد، بی‌شک به گمراهی خواهد افتاد. از نمونه‌های بازگفتنی این‌گونه گمراهی‌ها، نظرات کاملاً متناقضی است که دو تن از معروف‌ترین ایران‌شناسان این عصر، یعنی ه. س. نیبرگ [ نوبرگ ] و ا. ا. هرتسفلد درباره‌ی شخصیت و دین زرتشت ابراز داشته‌اند. نیبرگ، در کتابی به زبان سوئدی که ترجمه‌ی آلمانی آن به سال ۱۹۳۸ به نام دین‌های قدیم ایران انتشار یافت، زرتشت را طبیب و کاهنی دانسته است که در روزگارانی بسیار دور، در یکی از جوامع بدوی آسیای مرکزی، به حکم وراثت، پیشوایی دینی و اجرای آداب و مناسک خاص قبیله‌ی خود را برعهده داشته و بر سر گروهی از خاصان و پیروان خود به دفع ارواح زیانکار و ایجاد رابطه با عالم ارواح پاک مشغول بوده است. وصول به این عالم برتر، از راه رقص و سماع و خلسه و با نوشیدن موادی که از گیاهان نشئه‌آور به دست می‌آمده، میسر بوده است؛ و در آن حالات روان از تن جدا شده به روح اعظم کیهانی، که زرتشت آن را «وهومنه» می‌نامید، اتصال می‌یافت. زرتشت خود غالبا در این عوالم سیر می‌کرد و بسیاری از سرودهای خویش را در حال جذبه و بی‌خودی سروده است.