کتاب کالیگولا

هر زمان ‌صحبت از تاریخ شود جمله‌ی «تاریخ را فاتحان می‌نویسند» را به یاد می‌آوریم. به این جمله‌، سخن «جولیان بارنز» نویسنده‌ی بزرگ انگلیسی را اضافه کنیم که تاریخ را این‌گونه تعریف می‌کند: «تاریخ یقینی‌ست که در نقطه‌ی تلاقی نارسایی حافظه و نابسندگی مدارک حاصل می‌شود.» کالیگولا، روایتی تاریخی از زندگی سومین پادشاه روم از زبان عمویش است که از قضا جانشین او نیز بوده است. با وجود تمام کاستی‌ها و احتمالا غرض‌ورزی‌ها‌، خودزندگینامه‌ی «کلادیوس» یکی از معدود سندهایی است که در ارتباط با کالیگولا موجود است. رابرت گریوز در شاهکار کلاسیکش کالیگولا، داستان امپراطوری روم و پادشاهی کالیگولا را به تصویر می‌کشد.

رابرت گریوز، اسطوره‌شناس انگلیسی

رابرت گریوز نویسنده، شاعر و اسطوره‌شناس مطرح انگلیسی است که در سال 1895 متولد شد. او در خانواده‌ای فرهنگی رشد کرد و پدرش هم از شاعران مطرح ایرلندی بود. او پس از تحصیلاتش به خدمت ارتش درآمد و در جنگ جهانی اول شرکت کرد. او براساس تجربیاتی که از جنگ‌ به‌دست آورده بود شعر می‌سرود.

اولین دفتر شعر خود را با نام «بالای برزیر»  (Brazier) در سال 1916 منتشر کرد. با انتشار «بالای برزیر» گریوز خود را به‌عنوان یکی از اولین شاعران جنگ مطرح کرد. جذابیت شعرهای او در این بود که شعرها براساس رویدادهای واقعی و برآمده از تجربیات شخصی نویسنده بودند. در دوران جنگ جهانی، «سیگفرید ساسون» (Siegfried Sassoon) یکی از نزدیک‌ترین افراد به گریوز بود که در طول جنگ به شدت آسیب دید. مجموعه شعر بعدی گریوز به نام «فیریز و فیزیلیر» که در سال 1917 منتشر شد درباره‌ی دوستی صمیمی گریوز با «ساسون» بود. گریوز از راه نویسندگی امرار معاش می‌کرد. به‌همین دلیل آثار گران‌بهای زیادی منتشر کرده است که بالغ بر 140 اثر در زمینه‌های مجموعه شعر، رمان، نمایش‌نامه و تاریخ‌نگاری هستند.

آثار منتشر شده از رابرت گریوز

گریوز پس از دو دفتر شعری که در خلال جنگ جهانی اول سرود، در سال‌های 1927 و 1928 دو اثر تحقیقی با عنوان‌های «تحقیقی در شعر مدرن» و «رساله‌های کوچک در برابر متون مقدس» را منتشر کرد. در سال 1927 او بیوگرافی زندگی «توماس ادوارد لارنس»، باستان‌شناس انگلیسی را با عنوان «لارنس و اعراب» به رشته‌ی تحریر درآورد. با انتشار کتاب «خداحافظ همه‌ی آن‌ها» به موفقیت‌های بسیاری دست یافت اما بسیاری از دوستان خود از جمله «سیگفرید ساسون» را از دست داد.

«منم کلادیوس» مشهورترین اثر اوست که در سال 1934 چاپ شد. او برای نوشتن قصه‌ی کتاب سراغ داستان‌های تاریخی رفت و براساس زندگی‌نامه و حکم‌رانی پادشاهان روم، داستان کتاب را روایت کرد. داستان «منم کلادیوس» را در اثر بعدی‌اش «خدایان کلادیوس» ادامه داد. گریوز متخصص اسطوره‌شناسی ادبیات یونان و لاتین است که در این زمینه کتاب «اسطوره‌های یونانی و لاتین» را نوشته است. از دیگر آثار برجسته او می‌توان به «دختر همر»، «قیصر و کسری» و «عیسای پیامبر» اشاره کرد.

معرفی کالیگولا، سومین پادشاه امپراطوری رم

امپراطوری رم با «آگوستوس» شروع شد. پس از «آگوستوس»، «تایبریوس» به‌ قدرت رسید. کالیگولا سومین پادشاه امپراطوری روم بود که جانشین «تایبریوس» شد. نام اصلی کالیگولا، «گائوس سزار» بود اما او کالیگولا را به عنوان لقب خود برگزید که به معنای چکمه کوتاه است. در برخی منابع آمده است که او به‌شدت تمایل داشت مرزهای کشورش و همچنین قدرت خود را در امپراطوری گسترش دهد.

کالیگولا زمانی‌که به تخت پادشاهی نشست، فرمان‌روایی شریف و معتدل بود اما پس از مدتی با مرگ «دروسیلا» دچار جنون شد و نوع حکومت‌داری او به‌طور کامل تغییر کرد. بعد از شش ماه، او به پادشاهی سنگدل بدل شد و مالیات‌ها را شدیدا بالا ‌برد. او تجاوز و کشتن را به چشم سرگرمی خود می‌دید و مانند خدایان بر تخت امپراتوری فرماندهی می‌کرد. به دلیل قدرت‌طلبی‌های کالیگولا، حلقه‌ی محافظان و سناتورهای روم به این نتیجه رسیدند که او را برکنار کنند و به جای او عمویش «کلادیوس» را به عنوان پادشاه چهارم امپراطوری روم معرفی کنند.

خلاصه‌ای از داستان کتاب

کتاب روایت دوران پادشاهی کالیگولا (caligula)، سومین امپراطور حکومت رومیان از زمان به قدرت رسیدن او تا زمان برکناری‌اش را روایت می‌کند. داستان با احضار کلادیوس به تخت پادشاهی برادرزاده‌اش کالیگولا آغاز می‌شود. کلادیوس در برابر کالیگولا زانو می‌زند، کالیگولا شمشیر خود را اطراف سر کلادیوس می‌چرخاند و به این فکر می‌کند که چگونه عموی خود را بکشد. اما در آن لحظه حال کالیگولا خوب است و ماجرا در چرخه‌ی دیگری اتفاق می‌افتد.

نقد و بررسی کتاب کالیگولا

کالیگولا نوشته‌ی رابرت گریوز، بدون شک بازسازی فوق‌العاده قوی و کامل از واقعه‌ای تاریخی است. با توجه به شناخت کاملی که گریوز از تاریخ داشته و مطالعات بسیارش در زمینه‌ی اسطوره‌شناسی، خلق چنین شاهکاری از او دور از ذهن نبود.

کتاب براساس خودزندگینامه‌ی «کلادیوس»، عموی «کالیگولا» نوشته شده است. با وجود اینکه هیچ سند معتبری وجود ندارد که خودزندگینامه‌ی «کلادیوس» به قلم خود او نوشته شده است اما از آن‌جایی‌که طبق اسناد تاریخی این فرد سخنران بزرگ و علاقه‌مند به تاریخ بوده است، می‌توان به صحت خودزندگی‌نامه‌ی او استناد کرد. همچنین، «کلادیوس» فرهنگ لغات زبان اتریشی را در آن زمان نوشته که در آن دوران به عنوان یکی از آخرین کسانی‌که همچنان زبان اتریشی را می‌داند، بین رومیان شناخته می‌شد. لذا با توجه به تمام شواهد تاریخی موجود، می‌توان گفت خود زندگی‌نامه‌ی «کلادیوس» اگر درست نباشد حداقل ممکن است. گریوز به زیبایی این داستان تاریخی را در قالب رمان بازنویسی کرده است. 

در روایت داستان گاهی گریوز نظر شخصی خود را بیان می‌کند و به اقتضای داستان بخشی از تاریخ را آن‌گونه که قصه را جذاب‌تر می‌کند، به‌تصویر کشیده است. به‌عنوان مثال، با توجه به اسناد تاریخی «لیویا» همسر پادشاه نخست رومیان، فردی با خرد و مهربان بوده که «کلادیوس» همواره او را تحسین می‌کرد. اما گریوز در داستان خود او را زنی شرور و با عقاید ماکیاولیستی توصیف می‌کند. این بخش از داستان مورد انتقاد بسیاری از صاحب‌نظران و مخاطبین قرار گرفت.  

کالیگولا روی پرده سینما

در سال 1979 فیلم درام تاریخی «کالیگولا» براساس ظهور و سقوط سومین پادشاه روم ساخته شد. «تینتو بِرَس» (tinto brass) فیلم را کارگردانی کرد و «مالکولم مک‌دوول»، «ترزا ان» و «هلن میرن» بازی در نقش‌های اصلی داستان را عهده‌دار شدند. فیلم به هیچ‌ عنوان در حدواندازه‌ی کتاب نیست و نقدهای منفی زیادی دریافت کرد. در بسیاری از کشورها نمایش فیلم به‌دلیل صحنه‌های خشن و جنسی بیش‌از حد ممنوع است.

ترجمه و انتشار کتاب کالیگولا در ایران

در سال 2005 انتشارات «پنگوئن» تصمیم گرفت به‌مناسبت هفتادمین سالگرد تاسیس خود 70 اثر برجسته در حوزه‌ی ادبیات کلاسیک را خلاصه و ساده‌سازی کند. رمان کالیگولا یکی از این 70 اثر است که نسخه‌ی خلاصه و ساده شده‌ی دو کتاب شاهکار رابرت گریوز، «منم کلادیوس» و «خدایان کلادیوس» است.

«نیر علائی» کتاب کالیگولا را به فارسی برگردانده است و «کتابسرای تندیس» در سال 1389 به‌عنوان ناشر، آن ‌را منتشر کرده است. نسخه‌ی الکترونیکی و pdf رمان نیز در سایت و اپلیکشن فیدیبو قابل خرید و دانلود است.

در بخش‌هایی از کتاب کالیگولا می‌خوانیم

«می‌توانم بپرسم هدف‌های مقدس شما چیست؟ به طور حتم این استحاله اثر ژرفی بر روم خواهد داشت.»

«البته. اول کاری خواهم کرد که دنیا به من احترام بگذارد. بیش از این اجازه نخواهم داد عده‌ای پیرمرد ایرادگیر بر من تسلط داشته باشند. می‌خواهم نشان بدهم ... اما تو مادربزرگ پیرت، لیویا، را به یاد می‌آوری؟ شوخی بود. او کمابیش دچار این توهم بود که همان خدای جاودانه‌ایست که در هزار سال گذشته همه در شرق ظهورش را پیش‌بینی کرده بودند. فکر می‌کنم تراسیلوس او را با فریب به این باور رساند. تراسیلوس هرگز دروغ نمی‌گفت، اما دوست داشت مردم را گمراه کند. می‌بینی، لیویا جزییات دقیق پیش‌گویی را نمی‌دانست. خداوند مرد است نه زن، و در روم به دنیا نیامده است گرچه آن‌جا حکومت می‌کند (من در آنتیوم به دنیا آمده‌ام) و در زمان صلحی پایدار متولد شده است (مانند من)، اما مقدر است بانی جنگ‌های بی‌شماری پس از مرگش باشد. او در جوانی می‌میرد. ابتدا مردمش او را دوست دارند ولی بعدا از او متنفر می‌شوند و سرانجام در تنهایی و بدبختی می‌میرد. خدمتگزارانش خون او را خواهند خورد. سپس بعد از مرگش در سرزمینی که هنوز برای ما ناشناس است بر همه‌ی خدایان دیگر فرمانروایی می‌کند. آن خدا فقط من می‌توانم باشم. مارتینا به من گفت به تازگی معجزه‌های بسیاری در شرق نزدیک مشاهده شده است که تولد خداوند را ثابت می‌کند. یهودی‌ها بیش‌تر از همه هیجان‌زده‌اند. آن‌ها خود را کمابیش مورد توجه ویژه می‌پندارند. گمان می‌کنم به دلیل آن است که من یک‌‌بار به همراه پدرم از شهر آن‌ها اورشلیم دیدار کردم و اولین تجلی الوهیتِ من آن‌جا روی داد.»

گفتم: «بسیار علاقه‌مندم درباره‌ی این موضوع بدانم.»

«چیزی نبود. فقط برای شوخی رفتم به خانه‌ای که آن‌جا عده‌ای از روحیان و پزشک‌های آن‌ها در مورد خداشناسی با یکدیگر گفت‌وگو می‌کردند و ناگهان فریاد زدم: «شما بسیار نادانید دغلکاران پیر. هیچ چیز درباره‌ی خدا نمی‌دانید.»