کتاب هنر درمانی نشر قطره

تجربه‌ی لذت‌بخش دیدن یک اثر هنری برای همه‌ی ما اتفاق افتاده است. مهم نیست که نگاهمان به نقاشی استاد فرشچیان گره‌خورده است یا مجسمه‌ی میکل‌آنژ در برابر دیدگانمان قرار گرفته است یا حتی تصور نقاشی شده خود را در یکی از صفحات نقاشی دفتر نقاشی فرزندمان می‌بینیم. هنر در ذاتش آرامش‌بخش است. اما آیا می‌توان از این ویژگی هنر برای درمان بیماری‌ها هم استفاده کرد؟ آیا هنر قابلیت درمان‌گری دارد؟

علی زاده‌ محمدی در کتاب هنردرمانی این رشته‌ی نو را معرفی می‌کند و به سوالاتی که در ذهن همه‎ی ما درباره‌ی هنر وجود دارد، پاسخ می‌دهد.

هنردرمانی چیست؟

هنردرمانی را فرآیند خلاقانه‌ی استفاده از هنر برای پذیرش و درمان بیماری‌های روحی و جسمی می‌نامند. هدف اصلی هنردرمانی، ارائه کردن روشی تازه برای بیان احساسات و درد‌های آدمیست. بیماران می‌توانند با استفاده از این روش درمانی احساسات خود را به روش جدیدی نشان بدهند.

تاریخ هنردرمانی به اواخر قرن هجدهم برمی‌گردد، این روش درمانی پیش از آن‌که نام هنردرمانی را داشته باشد، با نام اخلاق درمانی (Moral Treatment) در اختیار بیماران روانی قرار می‌گرفت. اما در اواسط قرن بیستم هنردرمانی به شکل امروزی‌ در کشورهای انگلیسی زبان و اروپا آغاز شد. اولین هنردرمانگران کارشان را با تمرکز بر حوزه زیبایی‌شناسی(Aestheticism)  هنر آغاز کردند. هنردرمانی فرآیند آموزش هنر به بیماران نیست، بلکه آموزش معنی دادن به احساسات و خلق اثر هنری منحصر به فرد است.

هنردرمانی یکی از اثرگذارترین حوزه‌های روانشناسی امروز به شمار می‌رود. این روش با نگاهی به نظریه‌های روانشناسان بزرگی مانند فروید و یونگ در درمان بیماری‌های مختلفی مثل سرطان، جنون، اوتیسم، اسکیزوفرنی، تروما، اختلال خوردن و... به‌کار می‌رود. تجربه‌ی هرکدام از بیماران در هنردرمانی متفاوت است و به همین دلیل است که آثار خلق شده در روش هنردرمانی متفاوت است.

در کتاب هنر درمانی چه می‌گذرد؟

نشر قطره به تازگی با همکاری گروهی از روان‌پزشکان و روان‌شناسان مجموعه‌ای را با نام «روان و زندگی» درباره‌ی «روان درمانی» منتشر کرده است. کتاب هنردرمانی نخستین جلد این مجموعه است که دکتر «علی زاده‌محمدی» در آن به برخی پرسش‌های پرتکرار درباره‌ی هنردرمانی پاسخ می‌دهد.

دکتر علی زاده‌محمدی در مقدمه‌ی کتاب درباره‌ی هنردرمانی می‌گوید:« زندگی و تاریخ بشری بدون هنر غیرقابل تجسم است؛ تصور کنید اگر قرار بود بشر بدون نقاشی، مجسمه‌سازی، شعر و موسیقی زندگی کند. بی شک بخشی از معرفت و سازگاری او با شکل نمی‌گرفت و توسعه پیدا نمی‌کرد. هنر به واسطه‌ی نیاز روانشناختی مغر و کارکردن آن در سازگاری او شکل نمی‌گرفت و توسعه پیدا نمی‌کرد. هنر به واسطه‌ی نیاز روان‌شناختی مغز و کارکرد آن در سازگاری و ارتقای معرفت جوامع، در همه‌ی جوانب زندگی و در همه‌ی دوره‌ها و اعصاز حضور و نفوذ داشته است.»

ویژگی‌های اثرگذار هنردرمانی چیست؟

همه‌ی ما با دیدن یک اثر هنری یا نقاشی زیبا حالمان خوب می‌شود. ذات هنر و به‌ویژه هنرهای تجسمی مانند نقاشی و مجسمه‌سازی قابلیت درمانگری دارد. اولین خاصیت اثرگذار هنردرمانی از نظر درمانگران نامحدود بودن هنر است. آن‌ها معتقدند که هنر به هیچ‌وجه تهدیدکننده نیست. آن‌ها می‌گویند:«آرامشی که هنگام خلق یک اثر هنری به خالق آن منتقل می‌شود، باعث کاهش اضطراب و درد می‌شود. خلق هنر فضای امنی را برای بیماران ایجاد می‌کند.»

دومین خاصیت درمانگری هنر، فضای ناخودآگاه هنر است. این فضای ناخودآگاه هنر در واقع  فشار ذهنی خودآگاه بیماران را کاهش می‌دهد و سبب آرامش بیشتر آن‌ها می‌شود. هنردرمانگران معتقدند:« شکل نمادین و سمبلی هنر سبب می‌شود تا پیام‌ها کمتر خودآگاهانه درک شود، در نتیجه استرس کم می‌شود.»

خاصیت بعدی هنردرمانی این است که شکل سمبلیک هنر باعث می‌شود عواطف دردناک و سرکوب شده بدون ترس از قضاوت شدن آشکارشوند. در آخر این که هنر باعث ایجاد توازن بین خودآگاه و ناخودآگاه می‌شود.

هنردرمانی؛ کلام در برابر ذهن  

دکتی علی زاده‌محمدی می‌گوید:«وجه غیرکلامی هنر اساسی‌ترین ویژگی نفوذ آن در ناخودآگاه است. هنر درمانی مسائلی درا در بیماران پی می‌گیرد و آشکار می‌کند که در لغات و کلام بیماران کم‌تر فرصت بروز آن وجود دارد.» غیرکلامی بودن هنر در واقع کلیدی به قلب مشکلات نهان بیماران است، مشکلاتی که از گفتن‌ها معذورند و یا از بیانشان می‌ترسند. بیماران در هنردرمانی با خلق کردن یک اثر هنری جدید تمام احساساتشان را در آن جای می‌گذارند. به همین دلیل است که خلق اثر در هنردرمانی به هنر خاصی خلاصه نمی‌شود و بیماران می‌توانند از انواع لوازم هنری مانند مدادرنگی، مداد شمعی، پارچه، بوم، خمیر، آبرنگ و رنگ روغن برای خلق اثر هنری استفاده کنند.

هنر چگونه می‌تواند در مسائل اجتماعی و کیفیت زندگی مردم مؤثر باشد؟

دکتر علی زاده‌محمدی در کتاب هنردرمانی توضیح می‌دهد:«هنر کمک می‌کند افراد هم‌دیگر را بهتر قبول کنند و بپذیرند.» اجتماع سالم نقطه‌ی امنی است که هریک از افراد جامعه می‌تواند در آن رشد کند. کلید سعادت و خوشبختی در هر جامعه‌ای پذیرش است. زمانی که مردم جامعه بتوانند هر فرد را فارغ از تفاوت‌ها و بیماری‌های ممکن بپذیرند، اجتماع سالم و موفقی شکل می‌گیرد و مسیر رشد برای افراد باز می‌شود. دکتر علی زاده‌محمدی توضیح می‌دهد:« در بعد اجتماعی، هنر در ایجاد و تقویت نگاه جدید و متنوع، ذهن عامه‌ی مردم را باز می‌کند و از یک بعدی بودن آن‌ می‌کاهد. هنر می‌آموزد انسان‌ها نگرش‌های مختلف دارند و صرفا تصویر واحدی از اندیشه وجود ندارد و افراد هریک به شیوه‌ی خود از واقعیات تاثیر می‌پذیرند و بر آن‌ها تاثیر می‌گذارند، خصوصا هنر ادبیات که با زمینه‌های شناختی ذهن سروکار دارد و می‌تواند اذهان و فهم عامه را در جوانب مختلف زندگی و هستی گسترش دهد.«

هنردرمانی در جامعه‌ ایرانی

فرهنگ ایران باستان سرشار از هنر‌ها و ادبیاتی است که در جامعه‌ی ایرانی به‌وجود آمده است و در ایران هم پرورش یافته است. هنرهایی مانند میناکاری، خاتم‌کاری، قالی‌بافی، تعزیه و هنرهای نمایشی روحوضی از جمله هنر‌هایی هستند که مخصوص ایرانیان هستند. پرسش این‌جاست که آیا می‌توان هنر‌های ایرانی را هم در این روش درمان استفاده کنیم؟

علی زاده‌محمدی درباره‌ی این مسئله می‌گوید:« از چنین ظرفیت والایی در هنر ایرانی می‌توان برای آرامش و سازگاری بیش‌تر مراجعان استفاده کرد و جنبه‌های مثبت از وجود معنوی را شکوفاتر کرد. از ادبیات و اشعار حماسی در تمرینات دراماتراپی (درمان با استفاده از هنر‌های نمایشی) نیز می‌توان استفاده کرد یا از اسطوره‌ها و حماسه‌های فردوسی برای تقویت شناخت فرد در مقابله با کجی‌ها و ناراستی‌های درونی بهره گرفت. اشعار حماسی مملو از ارزش‌های انسانی و عشق و وفاداری و پایمردی در مقابله با سختی‌ها و مشکلات است که می‌تواند روحیه‌ی فرد و گروه را منسجم و یکپارچه کند.«

اولین هنردرمان‌گر ایرانی کیست؟

دکتر علی زاده محمدی، روان‌شناس و روان‌پزشک متولد سال 1338 شمسی است. او دارای مدرک دکترا در رشته‌ی روان شناسی بالینی از کشور هندوستان است و هنردرمانی یکی از حوزه‌های تخصصی او است. او اکنون مدیر مرکز مطالعات هنردرمانی و عضو انجمن موسیقی‌درمانی ایران است. علی زاده‌محمدی از سال 1369 مطالعه درباره‌ی هنردرمانی را آغاز کرد و در سال 1380 با تاسیس انجمن موسیقی‌درمانی به معرفی این رشته در ایران کمک شایانی کرده است. «موسیقی درمانی»، «سفال درمانی» و هنر درمانی کتاب‌هایی هستند که او درباره‌ی این موضوع نوشته است. شما می‌توانید نسخه‌ی الکترونیکی همه‌ی کتاب‌های دکتر علی زاده‌محمدی از فیدیبو دانلود و مطالعه کنید.

دکتر علی زاده محمدی در سال 1383 با تاسیس مرکز مطالعات هنردرمانی در پژوهشکده‌ی دانشگاه شهید بهشتی، کاربرد هنردرمانی را در رشته‌های مختلف بررسی می‌کند. هدف او از تاسیس این مرکز بومی سازی رویکردهای هنردرمانی با توجه به فنون هنر کلاسیک و هنر بومی ایران و بکارگیری هنر در تقویت الگوهای ارتباط عاطفی در روایط زناشویی است. یکی از مهم‌ترین حوزه‌هایی که هنر درمانی در آن‌ استفاده می‌شود، حوزه‌ی رابطه‌ی والد و کودک است.

در بخشی از کتاب هنر درمانی می‌خوانیم

زبان هنر زبانی واقع‎‌نما در قالبی نمادین است، زبانی سرشار از مجازها، استعاره‎ها و کنایه‌ها از از زندگی، دنیا و پدیده‌هاست. این زبان می‌تواند بخش گسترده‌ای از وجود نهانی و خیال‌پردازی‌های درونی را فعال و زندگی را گسترده و پرمعنی کند. از طریق نماد‌ها و تمثیل‌ها بدل‌هایی از فکر و اندیشه آفریده و راه برای تفکر و ایده‌های نو باز می‌شود. تصاویر و نماد‌ها الفبای زبان هنر هستند که در ذهن، تصرف و خیال و ایده‌پردازی می‌کنند.

آثار باقی مانده‌ی زیادی از قدیم وجود دارد که توجه بشر به هنر و اثرات آن را نشان‌ می‌دهد، برای مثال تصاویر و نقاشی‌های به‌جا مانده بر غارها از ده هزار سال پیش از میلاد، حالت شکارچیان را نشان می‌دهد که با نرمش و کشیدگی بدنی، حالات و حرکات حیوانات وحشی را با ظرافت تمام تقلید می‌کردند و معتقد بودند با بازسازی حرکات طبیعت و حیوانات بر روح و اشباح حیوانات و ترس‌های درونی از آن مسلط می‌شوند. این تمرینات به تدریج قدرت تصویرگری، زبان و اسطوره‎سازی مردمان نخستین را تقویت کرد. تقلید حرکات حیوانات، حرکت ستارگان، حرکات فصول، رقص باران، بهار و حرکات آیینی کشت‌زار وسیله‌ای شد تا مردمان تمدن‌های قدیم مهارت‌هایی پیدا کنند یا در حالتی از نشئگی و نیروفرو روند و به خود تلقین ککند و نیرو بگیرند.

امکان خرید و دانلود نسخه الکترونیکی کتاب هنردرمانی اثر علی زاده محمدی در همین صفحه فیدیبو در دسترس است.