کتاب خودهای ایرانی در فروکاهی ادعا نشر هامون نو

این کتاب ساختاری دوگانه دارد که برآمده از کشاکشی سخت و نفس‌گیر میان یک «دوگانه» است که خودم گرفتار آن بوده‌ام، اما وحدتی را می‌جوید. مایلم آن را با نظری گذرا به معنای دو واژه‌ی «وضعیت» و «موقعیت» با شما درمیان بگذارم. از آن‌جا که این دو واژه عربی و در فرایند تجدد ورزی ما در روزگار معاصر، معادل‌گزینی شده‌اند، بهتر می‌دانم که با اصل دو واژه‌ی فرنگی توضیح بدهم تا کار و درد من در این میان به زبان آید. خواننده‌ی عزیز در پایان کتاب باید به جدال میان «وضعیت و موقعیت گرفتار آید». این جدال از زنده بودن «خود» حکایت دارد. بخش اول این کتاب –که بیانِ آمده و نیز نیامده است-بیشتر متوجه توصیف یا تبیین وضعیت (status) است؛ آنچه که تصلب و ثبات یافته و مایه‌ی گرفتاری انسانیت واقعی ما شده است. انسانیت در اینجا یک سازه‌ی مفهومی حاصل از فلسفه و علم مدرن نیست، معنایی است حاصل ورز و زندگی عملی که از مسیر پرچالش پرسش و تردید و نقد و نوعی استنطاقِ غیرمصطلح که به معنای به نطق درآوردن است، به‌دست می‌آید. هدف من ساختارزدایی و وضعیت‌زدایی از سوژه‌ی ایرانی است که در زمان پیدایش و خلق روایت (در قلمرو تاریخ) کارکردهای بسیار تعیین‌کننده‌ای در ذهن و جان نویسنده داشت و در متن هم ادامه یافت. رستمِ شاهنامه، انسانِ ایرانی در موقعیت است، نه مفهومی ادبی، سازه‌ای فرهنگی و یا ابژه‌ای اجتماعی و یا حتا یک اسطوره. او حاصل پاییدگی بر سر انتخاب‌ها و غرقابگی در مشکلات و فجایع تاریخی و در مجموع پناهگاهی برای ما ایرانیانِ سرگردان و مارگزیده‌ی تاریخ است. رستم، پوریای ولی، امیرکبیر، حافظ، سید ملا، شریعتی و همت، پیش و بیش از آنکه گذشته‌ی دور و نزدیک و یا نمادهای هویت ما باشند، سوژه‌هایی زنده از وجود و هستی ایرانی هستند که حقی بر گردن ما و حریمی برای خود دارند. حرمت انسان به قدر سوژگی اوست؛ اینکه در همین «اکنون» بازیگر سرنوشت قوم خود باشد. روح و جان مشترک این سوژه‌ها «خودِ» ایرانی را رقم می‌زنند. خودْ موقعیت حقیقی انسان ایرانی است. خود گذشته نیست، بلکه مسأله‌ای کاملاً امروزی و مربوط به معاصریت ماست. هیچ داستان و روایتی نمی‌تواند درباره‌ی گذشتگان باشد، حتی آنکه خاطراتی را بیان می‌دارد، مسأله امروز را می‌جوید و مزمزه می‌کند. از همین روی است که «روایت» قلمرو بیان خود می‌شود. پهلوان، شاعر، دولتمرد، مشروطه چی، روشنفکر و... را نمی‌توان قهرمانان این مرز و بوم نامید. آنها سوژه‌هایی زنده و در تعبیر هیدگری دازاینِ حی و حاضر ما در اینجا و اکنون اند که می‌توان برای خیزش و ورز دوباره در جهان بدانها امید بست و با ایشان گفتگو کرد. ما بیش از آنکه به فکر مراقبت از هویتمان باشیم، به معرفتی نیاز داریم تا به تعبیر غمخوارمان امیرکبیر، خیالات بد از دماغمان بروبد. ما تجربه‌هایی زیاد از حکومت و اجتماع و مناسبات و نظم را گذرانده ایم، اما امروزه اگر کج بنشینیم و راست بگوییم، احتمالا درخواهیم یافت که انسان هرچه بیشترتجربه کند، صدای معرفت است که رساتر می‌شود.