کتاب جمهوری آذربایجان مسعود ملائی نشر انتشارات مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه

جمهوری آذربایجان در شرق قفقاز جنوبی، در سواحل غرب دریای خزر و در همسایگی شمال غربی ایران واقع شده است‌. جمهوری آذربایجان کشوری دو پاره است که بخش برونگان آن به نام جمهوری خودمختار نخجوان در غرب توسط خاک ارمنستان از قلمروی اصلی جدا مانده است. به همین سبب این بخش برونگان به‌صورت جمهوری خودمختار اداره می‌شود. این جمهوری قسمت جنوب شرقی کوه‌های قفقاز بزرگ‌، قسمت‌های بزرگی از کوه‌های قفقاز کوچک‌، جلگه کُر ارس (واقع در بین دو رشته‌کوه مزبور) و نیز قسمت‌هایی از کوه‌های تالش را در جنوب‌ در بر می‌گیرد. مساحت جمهوری آذربایجان ۸۶۶۰۰ کیلومترمربع است‌. تا قبل از جنگ‌های روسیه با ایران، قفقاز و به‌تبع آن قلمروی جمهوری کنونی آذربایجان جزو محدوده حاکمیتی ایران بود. پس از شکست ایران در جنگ با روسیه و تجاوز این امپراتوری به خاک ایران و در نتیجه امضای معاهدات تحمیلی گلستان در سال ۱۲۱۸ق. /۱۸۱۳م. و ترکمانچای در سال ۱۲۴۳ق. / ۱۸۲۸م. قفقاز با دسیسه‌های بریتانیا از ایران منتزع و به روسیه پیوست. روسیه که در آن دوره یکی از قدرت‌های بزرگ جهان بود و در سال ۱۸۱۲م. ناپلئون را شکست داده بود، پس از اشغال سرزمین‌های ایرانی قفقاز و برای به‌ رسمیت شناخته شدن این انضمام و الحاق سرزمین‌های ایرانی معاهدات ننگین فوق را بر ایران تحمیل کرد و با ایران به امضا رساند. این مسئله نشان‌دهنده حقوق تاریخی و سیاسی ایران بر این سرزمین‌هاست و به ثبوت می‌رساند که این قلمرو‌ها در حاکمیت ایران بوده و روسیه آن را به رسمیت می‌شناخته که برای انتزاع آنها از حاکمیت ایران با کشورمان معاهده امضا کرده است. این اسناد تاریخی واهی بودن ادعای مقامات آذربایجانی را مشعر بر وجود خان‌نشین‌های مستقل آذری در قرن نوزدهم در قلمرو ایرانی شمال رود ارس در قفقاز به اثبات می‌رساند. از آن زمان تا سال ۱۹۱۷م. قفقاز جنوبی در ترکیب امپراتوری روسیه قرار داشت و قلمرو آن به فرمانداری (قوبرنیا‌های) «باکو» (به مرکزیت شهر باکو)، «یِلیزاوت پُل» (به مرکزیت شهر یلیزاوت پل یا همان گنجه قدیم)، «یِرِوان» (به مرکزیت شهر ایروان)، «تفلیس» (به مرکزیت شهر تفلیس) و «کوتائیس» (به مرکزیت شهر کوتائیسی) تقسیم می‌شد. قلمرو دو فرمانداری باکو و یلیزاوت پل در محدوده کنونی جمهوری آذربایجان قرار داشت. پس از فروپاشی امپراتوری روسیه تزاری‌ در اثر بروز انقلاب بلشویکی روسیه در سال ۱۹۱۷م. قفقاز جنوبی با خلأ قدرت روبه‌رو شد که در نتیجه آن سه دولت موقت به نام‌های جمهوری آذربایجان (به مرکزیت گنجه)، با کمک ارتش عثمانی، ارمنستان (به مرکزیت ایروان) و گرجستان (به مرکزیت تفلیس) در این منطقه تشکیل شد. در سال ۱۹۲۰م. با پیشروی ارتش بلشویک‌ها به قفقاز جنوبی، روس‌ها مجدداً بر این منطقه مسلط شدند و جمهوری خلق آذربایجان‌ (در کنار دو جمهوری دیگر) ملغی و به جای آن حکومت «جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان» تأسیس شد. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در ۱۸ نوامبر ۱۹۹۱ پس از گذشت ۷۱ سال، مجدداً جمهوری آذربایجان به وجود آمد و عضو سازمان ملل متحد شد. -قسمتی از متن کتاب-