کتاب مجموعه ادبیات عصر مشروطیت، مشروطیت ایران وفارسی جلد 5 نشر دنیای اقتصاد

در باور عمومی مفهوم انقلاب مشروطه با مفهوم انقلاب سیاسی که از اواخر سال ۱۳۲۳ قمری(۱۲۸۴خورشیدی) در ایران آغاز شد و در نهایت به پیروزی آن در ربیع الثانی ۱۳۲۴ قمری (۱۲۸۵ خورشیدی) انجامید، عجین است. ولی سلسه وقایع مزبور، تنها وجه سیاسی انقلاب مشروطه است و نه کلیت آن. انقلاب مشروطه، یک انقلاب عظیم فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بود که ظهور وجه فرهنگی آن مقدم بر پیروزی وجه سیاسی آن است. بخشی از کتاب: «گویی هستی خود را گم کرده‌ام، نگهی بدین طرف و نظری بدان سو افکنده جز درد و اندوه نمی‌بینم، پی وجود سوخته خویش کوه به کوه می‌گردم و غیر از دود آه پیدا نیست. به حیرتم همی که چیم کیم. از کجا آمده در چه سامانی هستم؟ با خود و از خود بی‌خبرم! بهت و حیرت چنان بر من چیره شده است که هر چیز عادی چشمم را خیره می‌سازد و دیگر تاب آن ندارم که عنان را از آن بتابم. اعنی: دیده را به هر منظر حقیری دوخته حیران مانده نظر را نمی‌پیچم مگر پس از لرز و تکان. بدین حال و به همین منوال در این شهر پر آشوب می‌گردم. یک ساعت قبل همچو بت چوبین در قبال یک دیوار ساده ایستاده بودم، پنداشتی که مصورین زبردست، فنون بدیعه خود را بر آن جدا نقش نموده‌اند، بسی صورت زیبا دیدم و بسا چهره گلگون، ناگاه غوغای عابرین بند دلم را بگسلانید. به خود آمدم، چشمم را مالیدم، جز یک دیوار بی‌نقش و نگار ندیدم! پس این خیال محال چه بود؟ بیهوده نبود آنچه به نظرم رسید زیرا طلعت آن یار گل‌اندام در آن دیوار تجلی کرده بود و من عین حقیقت را عیاناً دیدم.