کتاب مجموعه ادبیات عصر مشروطیت، مشروطیت ایران وفارسی جلد 1 نشر دنیای اقتصاد

در باور عمومی مفهوم انقلاب مشروطه با مفهوم انقلاب سیاسی که از اواخر سال ۱۳۲۳ قمری(۱۲۸۴خورشیدی) در ایران آغاز شد و در نهایت به پیروزی آن در ربیع الثانی ۱۳۲۴ قمری (۱۲۸۵ خورشیدی) انجامید، عجین است. ولی سلسه وقایع مزبور، تنها وجه سیاسی انقلاب مشروطه است و نه کلیت آن. انقلاب مشروطه، یک انقلاب عظیم فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بود که ظهور وجه فرهنگی آن مقدم بر پیروزی وجه سیاسی آن است. بخشی از کتاب: در شانزده فرسنگی شهر(تبریز) که مرکز فرمانفرمایی آذربایگان است شهرکی است (سراب) نام دارد. در بیرون شهر مزارستان بزرگی است که به مرور زمان مندرس و ویران گردیده؛ گذشته از حال طبیعی گورستانان که همواره از آنان آثار مصیبت و کدر پیدا است، این گورستان وضعی که به سبب خرابی کسب نموده چنان وحشت‌انگیز و دهشتناک است که هیچ پردلی را تاب آنکه بیش از نیم ساعت در آنجا زیست نماید نتواند بود. در اطراف این گورستان طراوت برگ‌های درختان کهن که از باستان به یادگار مانده، تا یک درجه مایه تخفیف اندوه می‌تواند شد و چشمه‌ای در آنجا به یادگار گذشتگان روان است که در اطرافش درختان بید فراوان، نام‌‌ آن چشمه را (احسان) نهاده‌اند. در نزدیکی چشمه مزار تازه‌ای نمایان است که در نخستین نظر وضع معماریش به ما می‌شناساند که بیش از یک ماه نیست بر آورده‌اند. در سال(۱۳۱۷) هجری در اواخر ماه شوال، روزی هنگامی که هنوز شعشعه زرین آفتاب جهان‌تاب یکباره از روی زمین قطع علاقه ننموده و خورشید درخشنده فلک به چاهسار مغرب نگونسار نگردیده و زنگی شب از تاریکی رخساره پرده ظلمانی در پیش نظر نیانداخته، ولی نزدیک به‌‌ آن رسیده بود که شب دیجور آمده بر تن زمین جامه ماتم بپوشد. در چنین هنگامی دو نفر دختر خردسال شیرین‌زبان خوش‌اندام که از مشوار ادیبانه و کهن جامه آنان که با انداراس، خبر می‌دادند از گرانبهایی خود، آثار نجابت هویدا و معلوم بود که فرزند یکی از متمولینند و لباس مندرس خود را در بر دارند. در نزد‌‌ آن [عزار] تازه عرض وجود می‌نمودند و از تحسرات معصومانه و چشم‌های خونبار و آه‌های سرد محزونانه آنان آشکار و هویدا بود بار اندوه و غم توان آنان را ربوده و محنت ایام،‌‌ آن غنچه‌گان نشکفته را بپژمرده و سنگ حوادث شیشه صبر وشکیبایی آنان را در هم شکسته. نه در چهره آنان از نوباوگی نوری و نه در قلب آنان با صغر سال، سروری هشته.