کتاب مجموعه مقالات تاریخ روابط خارجی ایران جلد 1 نشر انتشارات مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه

با پایان یافتن دوره اختلاف و آشوب میان واپسین شاهزاده‌های زند، ایل قاجار به رهبری آقا محمد خان، عرصه حکومت ایران را در اختیار گرفت. آقا محمد خان مدّعی احیای قدرت ایران بود و بر آن بود تا زمانی که تمامی مناطق ایران را زیر سلطه خود در نیاورد تاج‌گذاری نخواهد کرد. او پس از سرکوب شورش‌های داخلی و تثبیت مناطق شرق و شمال شرقی ایران و فتح تفلیس، نهایتاً در سال ۱۲۱۰ ه‍.ق تأسیس حکومت قاجار را رسماً اعلام کرد. از این زمان به بعد ایران وارد دوره‌ای جدید از تاریخ و مناسبات خارجی شد. هم‌زمان با قدرت‌گیری قاجارها در ایران، اوضاع منطقه و جهان در حال دگرگونی بود؛ دولت‌های اروپایی سرگرم ظهور ناپلئون و راه‌های مقابله با آن بودند، عثمانی‌ها پس از چندین شکست متوالی از روس‌ها، رو به اضمحلال رفته و لقب مرد بیمار اروپا را بر خود داشتند، روس‌ها که بزرگ‌ترین خطر برای ایران محسوب می‌شدند نیز درگیر جنگ در اروپا و تقسیم لهستان بودند. بنابراین، برای آقا محمد خان فرصتی فراهم آمد که بدون وجود مدّعی خارجی قدرت قاجارها را تثبیت نماید و بر منطقه قفقاز مسلّط شود؛ اما این قدرت اندک مدتی بی‌معارض ماند و به محض فراغت روس‌ها از اروپا، توجه آنان به منطقه قفقاز جلب شد. اگرچه مرگ کاترین دوم امپراتور روسیه و آقا محمد خان، مدتی رویارویی ایران و روس را به تأخیر انداخت، امّا بلافاصله در دوران حکمرانی فتحعلی‌شاه قاجار، بزرگ‌ترین شکست‌های ایران در تاریخ معاصر خود رقم خورد. شکست‌های ایران از روسیه طیّ دو جنگ، تبعات بسیار زیادی را به همراه آورد و مهم‌تر آن که ایرانیان را از مناسبات جدید در سطح بین‌المللی آگاه ساخت. ایرانیان از آن پس دریافتند دولتی چون انگلستان که مدّعی حمایت از ایران در برابر روسیه بود، نه تنها اقدامی به نفع ایران انجام نداد، بلکه به دنبال سازش با روسیه برآمد و سعی در مجاب نمودن دولت‌مردان ایران در پذیرش معاهدات پس از جنگ کرد. فرانسه نیز که قول کمک و تجهیز ارتش ایران را داده بود، براساس منافع ملّی خود، از ایران روی‌گردان شد و در سال ۱۸۰۷م. معاهده تیلسیت را با روس‌ها به امضا رساند. این وضعیت شکافی عمیق در جهان‌بینی دولت‌مردان ایرانی ایجاد کرد و برخی از آنان را متوجّه این نکته ساخت که عصر کهن به سرآمده و دوره‌ای جدید از مناسبات بین‌المللی آغاز شده است. در این میان افراد باذکاوتی هم‌چون عباس میرزا ولیعهد، به خوبی سیر تحوّلات را درک کرده و سعی در نوسازی ایران داشتند. از این زمان سیل تفکّر متجدّد غربی به ایران باریدن گرفت. این روند با اقدامات قائم مقام فراهانی و میرزا تقی خان امیرکبیر با نوسازی در وضعیت ارتش، آموزش و شیوه حکومت‌‌داری آغاز شد، امّا چنانچه همیشه دل کندن از عقاید پیشین سخت است، معاندان بسیاری در برابر این جریان قرار گرفتند و لذا تعارضی میان تجدّدگرایان و سنت‌گرایان به وجود آمد که تا به امروز نیز ادامه یافته است. -بخشی از مقدمه-