کتاب فلسفه و ساحت سخن نشر هرمس

فهم فلسفی یا فکر علمی همیشه و هر جا در زبان اتفاق می‌افتد و به همین اعتبار، زبان ظهور اندیشه است و سخن مظهر فکر و خرد به شمار می‌آید. وقتی از ظهور اندیشه در زبان سخن به میان می‌آید به ظهور عالم و جهان هستی نیز اشاره می‌شود، زیرا به حکم اینکه علم یک حقیقت ذات اضافه به شمار می‌آید همواره به یک معلوم اشاره دارد و هرگز نمی‌توان از علم بدون معلوم سخن به میان آورد. علم بدون معلوم و معلوم بدون علم معنی محصّل و درستی ندارد و فرض یکی از آنها بدون دیگری امکان‌پذیر نخواهد بود. این سخن به این معنی نیست که در علم و ادراک خطا وجود ندارد و هر گونه صورت ادراکی همواره با واقع و نفس‌الأمر مطابقت پیدا می‌کند، زیرا در ادراکات انسان خطا و اشتباه فراوان رخ می‌دهد و در برخی موارد صورت ادراکی با آنچه واقع و نفس‌الأمر خوانده می‌شود مطابقت ندارد. به همین جهت است که ادراکات انسان به دو قسم درست و نادرست یا صحیح و خطا تقسیم می‌شود و ملاک درستی و صحت یک ادراک نیز مطابقت آن با واقع و نفس‌الأمر شناخته می‌شود. با این همه، در این مسئله تردید نمی‌توان داشت که هر صورت ادراکی در انسان به عنوان یک امر ذهنی به چیزی اشاره دارد که آن امرِ موردِ اشاره مُدرَک به شمار می‌آید. اگرچه ممکن است آنچه مورد اشاره واقع می‌شود برخلاف واقع باشد و نتوان آن را یک امر واقعی و حقیقی به شمار آورد. به هر صورت، درست و نادرست یا صواب و خطای ادراک، در سخن نیز ظاهر و آشکار می‌گردد و سخن نیز به دو قسم درست و نادرست یا صواب و خطا تقسیم می‌گردد. زیرا همان گونه که یادآور شدیم سخن جز ظهور اندیشه و ادراک چیز دیگری نیست. در اینجا ممکن است گفته شود خطای اندیشه که مستلزم خطای در سخن نیز هست، چگونه کشف و آشکار می‌شود و چگونه می‌توان از آن دوری جست؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت خطای یک اندیشه با اندیشه دیگری که برتر شناخته می‌شود قابل کشف و آشکار شدن است و البته اگر در اندیشه برتر نیز خطا و اشتباه رخ دهد، اندیشه‌ای که از آن نیز برتر است این خطا و اشتباه را آشکار خواهد ساخت. مادام که عقل انسان در قید تعلّقات و خواسته‌های نفسانی محدود و گرفتار است از خطا و اشتباه مصون نیست، ولی هر گاه از قید تعلّقات خالص و مصفّا گردد و از شائبه امور نفسانی رها شود از خطا و اشتباه بر کنار خواهد بود. ولی رها شدن انسان از قید تعلّقات و خواسته‌های نفسانی کار آسانی نیست و بنابراین، دور ماندن او از هر گونه خطا و اشتباه کمتر میسّر خواهد بود. عقل کل خطا نمی‌کند و در سخن خداوند تبارک و تعالی اشتباه یافت نمی‌شود.