کتاب نیچه نشر چرخ

نیچه پُرخواننده‌ترین فیلسوف معاصر نزد ایرانیان است. به‌جرئت می‌توان گفت که غالبِ آثارش به پارسی درآمده و حتی از برخی نوشته‌هایش چندین ترجمه منتشر شده است. باید افزود آثاری که مربوط به زندگی و شرح آثار اوست نیز با حُسن استقبال نزد ایرانیان پذیرفته شده‌اند. به‌راستی رازِ شهرت نیچه نزد ایرانیان چیست؟ چیست در ذهن و زبان و آثارش که این‌سان در این مرزوبوم، خویشاوندی یافته و به‌خوشی سُکنی گزیده است؟ سِحرِ کلام او چیست که در میان قومی با هزار سال تعمق در معرفت بشری و خدایی، و میراث‌دارِ چنین مرده‌ریگ عظیمِ انسانی، این‌گونه خوش درخشیده است بی‌آن‌که دولت مستعجل باشد؟ در جام او چه شرابی است که این قومِ فرهنگ‌دوست را مستِ خود کرده است تا بدان‌ جا که عددِ چاپ یکی از آثارش به زبان پارسی، با برخی نوشته‌های پارسی برابری می‌کند؟ و چه‌بسا آنان که آثار نیچه را خوانده‌اند و مثنوی را نه! باید گفت کم نیستند آن پارسی‌خوانان که نیچه را می‌شناسند، و حتی نام بسی پارسی‌گویان بزرگ، نظیر فخرالدین عراقی و نجم‌الدین دایه و قطب‌الدین عبّادی را نشنیده‌اند! حیرت اندر حیرت آمد زین قصص! شاید بتوان در روان‌شناسی جمعیِ ملت ایران و توجه ایشان به نیچه و آثارش کتابی نوشت و دست به تاریخ‌نگاری ورودِ نیچه به زبان فارسی زد و اندکی از این اسرار را برملا ساخت، که البته از عهده و توانایی این قلم برون است. مع‌هذا در این‌جا باید به‌اختصار گفت زمانی که محمد‌علی فروغی، حدود هشتاد نود سال قبل، در کتاب سیر حکمت در اروپا به فارسیِ فاخر اندکی درباره‌ی نیچه نوشت، برای نخستین‌بار به زبانی بس شاعرانه مخاطبان خود را مجذوبِ او ساخت و «از فلسفه‌ی نیچه که نغمه‌ی تازه‌ای است و غوغا بر پا کرده است» اجمالی به دست داد و در موردی سخنان نیچه را «عربده‌ی مستانه» نامید. او با تردستی کامل و بصیرتی حیرت‌انگیز این‌گونه نیچه را معرفی کرد: محققان تردید کرده‌اند که نیچه را شاعر باید گفت یا حکیم، زیرا که سخنش نثر است اما پُر از شور و مستی و تخیل شاعرانه و تعبیرات کنایه‌آمیز است و سجع و جناس و صنایع بدیعی هم به کار برده و مخصوصاً اغراق و مبالغه را به کمال رسانیده است چنان ‌که لحن کلام حکیم ندارد بلکه شبیه به کلمات ارباب ادیان و شیوه‌ی بعضی از کُتب آسمانی است اما مطالبی که در آن سخن می‌گوید از موضوعات فلسفی و حکمت عملی می‌باشد. فروغی در کتاب دقیق و عمیقِ خود، اُمّهاتِ اندیشه‌ی نیچه را به دست داد، و همین اجمال کافی بود که نیچه در سرزمین عارف‌خیز و دین‌خواهِ ایران دلبری کند، و توجهات را به خود جلب نماید. چندی نگذشت که یکی از بانیان علوم تعلیم‌وتربیت در ایران، استادِ روان‌شناسی و فلسفه، دکتر محمدباقر هوشیار که در زبان آلمانی چیره‌دست بود، برای نخستین‌بارمنتخباتی از کتاب بزرگ ــ اما منحولِ ــ نیچه، اراده‌ی معطوف به قدرت، را ترجمه کرد و مقدمه‌ای بس استثنایی بر آن نوشت و نیچه را وردِ زبانِ مردمِ کتاب‌خوان ساخت. استاد هوشیار، با ذهن وقّاد خویش، دریافت که چرا نیچه نام زرتشت را ترازِ مهم‌ترین کتاب خود ساخته و نوشت: «به‌یقین، حکیمی که شاهکار و مشهورترین اثر جهانیِ خود را به نام بزرگ‌ترین شخصیت تاریخی ایران، یعنی زرتشت، معنون ساخته است جالب توجه هر ایرانی است.» او از وسواس خود در ترجمه‌ی آثار نیچه گفت و ظرایف کلامی نیچه را با حافظ و مولانا و سعدی مانند کرد. وی که قصد داشت کتاب چنین گفت زرتشت را ترجمه کند، و سی صفحه‌ی آن را نیز برساخت، آن‌قدر در این کار تعلل کرد و در دقت و امانتِ کار تأنی نمود که به قول خودش عاقبت «شخص محترمی به این کار عظیم دست زد و کتاب را ترجمه کرد، آری جهان از آنِ مردمی است که جرئت دارند و می‌کنند نه از آن کسانی که شاید بهتر می‌دانند و نمی‌کنند.» شاید مراد او، ترجمه‌ی حمید نیرنوری از آن کتاب به سال ۱۳۲۷ بود. البته در همان اوان، یعنی ۱۳۲۵ علی‌اکبر کسمائی کتابی تحت عنوان خدایان عشق اشک می‌ریزند را ترجمه کرد. بعد از استاد هوشیار بود که آبشار ترجمه‌ی آثار نیچه بر زمینِ زبان فارسی ریختن گرفت و تا امروزه روز متوقف نمانده است که اخیراً سیل‌آسا هم شده است که هم می‌آید و هم ویران می‌کند. برخی از بهترین مترجمان ایرانی بخشِ مهمی از کار خویش را به نیچه اختصاص داده‌اند، که در این میان سهمِ داریوش آشوری و ابوتراب سهراب بیش از دیگران است. درست به همین نحو، بزرگ‌ترین اندیشمندانِ غرب نیز درباره‌ی نیچه دفترها نوشته‌اند. از هایدگر و یاسپرس و کاپلستن گرفته تا کارل گوستاو یونگ و اشتفان تسوایک و ژیل دلوز، جملگی مجذوب منظومه‌ی فکری نیچه بودند. درست همان‌گونه که تفاوت میان ترجمه‌های آثار نیچه به پارسی از زمین تا آسمان است، در بین کسانی که درباره‌ی نیچه مطلب نوشته‌اند، تفاوت بسی بیش‌تر و فراخ‌تر است. اگر این قلم از داوری درباره‌ی ترجمه‌های پارسی عاجز است و ناتوان، در عوض نویسنده‌ی این کتاب، یعنی والتر کوفمان، در توزینِ کارِ اهل غرب درباره‌ی نیچه توانای بی‌همتاست.