در چنبرۀ زُروان
(تأمّلی در تقدیرگرایی زُروانی در ادبیات فارسی از عصر فردوسی تا حملهٔ مغول)

آیین زُروانی، از کُهن‌ترین آیین‌های ایران‌زمین است که به روایت برخی از تاریخ‌نگاران، قدمتی بیش از آیین‌های زردشی و میترایی دارد و از حدود ۱۲هزار سال پیش مرّوج آموزه‌های یکتاپرستی در ایران باستان بوده است. تقدیر‌گرایی ایرانیان و اعتقاد به سرنوشت محتوم، ریشه در باورهای آیین زُروانی (خدای زمان بی‌کران) دارد. ردپای«تقدیرگرایی» و باورهای زُروانی را می‌توان از طریق واژگانی چون زمان، روزگار، چرخ، فلک، سپهر، بخت، اقبال، قسمت، تقدیر، سرنوشت و جبر در متون دینی بعدی و ادبیات فارسی ره‌گیری کرد. مطالعة تاریخ ادبیات و رصد چنین واژگانی در گذر تاریخی فرهنگ ایرانیان، نشان می‌دهد مفهوم تقدیرگرایی از دورة آیین زُروانی تاکنون چگونه خود را در فرهنگ ایرانیان بازتولید کرده است. عنوان این مختصر -در چنبر زُروان- از جهاتی یادآور همین مفهوم و باور دیرپاست. ساکنان مشرق زمین و به‌ویژه قوم دیرینِ آریایی، اعتقاد به گرفتاربودن در دایرۀ زمان و بیهوده‌بودن کوشش برای رهایی از این چنبره و دام را، قرن‌ها و بلکه هزاره‌هاست که در گوشه‌ای تاریک از ذهن خود به همراه دارند. این تفکر که انسان در چنبر و چنگال نیروی مهیبی به نام سرنوشت و زمان اسیر است و قدرت تغییر کنش‌ها و تقدیر خود را ندارد، منتج به نگاهی تلخ‌اندیش و پوچ‌گرا می‌شود که گاه این ملل متمدن و خلّاق را در اوج مسیر پویایی و ترقی، از حرکت و ساختن آیندة مطلوب باز‌داشته است. این کتاب از طریق پژوهشی تاریخی و برجسته‌سازی یک سلسله از کُدهای ادبی، نشان می‌دهد فرهنگ تقدیرگرایی در قرن‌های متمادی در لایه‌های زیرین اعتقادات فرهنگی ایرانیان نهادینه شده است و تا حدودی می‌تواند علل فرهنگی موانع رشد و توسعة ملّی همه‌جانبه و پایدار را در ایران تبیین نماید.