کتاب بازخوانی مساجد دوره صفویه بر اساس الگوی معماری در استان اصفهان نشر انتشارات دانشگاه ایوان‌کی

معماری اسلامی یکی از بزرگترین جلوه‌های ظهور یک حقیقت هنری در کالبد مادی بشمار می‌رود. از لحاظ تاریخی معماری اولین هنری بشمار می‌آید که توانست خود را با مفاهیم اسلامی سازگار نموده، و از طرف مسلمانان مورد استقبال قرار گیرد. و در این میان ایرانیان با میل و اراده خویش با قبول دین اسلام، مسجد را نیز به عنوان مکان عبادت قبول کردند و به مرور به سمت ساختن مساجدی رفتند که مناسب سنت معمارانه آنهاست. هرچند این تداوم و حضور اندام‌های ایرانی در زمان‌هایی دچار وقفه شد ولی هیچ‌گاه از بین نرفته و در فرصت‌های مقتضی دوباره احیا شده است. این نوع معماری بعنوان یکی از موفق‌ترین شیوه‌ها در تاریخ معماری جهان قابل بازشناسی است و در یک نگاه جامع‌نگر می‌توان پیوستاری ارزشمند و پویا را در بناهای اسلامی بازشناسی کرد که باعث می‌شوند تمامی آنها در قالبی واحد با عنوان معماری اسلامی در کنار یکدیگر قرار گیرند. درخشان‌ترین و مستحکم‌ترین پایه اصلی معماری اسلامی که با یکدیگر اشتراک دارند را باید در بنای مساجد جستجو کرد. بدین معنا که اصالت هنر برای آنها تقدسی ویژه داشته، لذا در همین راستا به بررسی مساجد در دوره صفوی می‌پردازیم. پس از دوره ساسانیان، ساخت مساجد در ایران آغاز شد. در سه قرن نخستین حکومت اسلامی در ایران، مساجد به شیوه‌ای بسیار ساده و به پیروی از معماری ساسانی ساخته می‌شد و می‌توان زادگاه اولین نمونه‌های معماری اسلامی ایران را در خراسان دانست، لذا طریق ساخت بناهای این دوران (شامل امویان، عباسیان، طاهریان) بوده که به شیوه خراسانی معروف است. در این شیوه که نقشه عمومی بناهای آن از مساجد صدر اسلام اقتباس شده، مساجد بصورت " شبستانی" یا " چهل‌ستونی" ساخته شده‌اند. معماری صفویه بیشتر محتاط بود تا جسور و سادگی را به کشف پیچیدگی‌ها ترجیح میداد. از این منظر ابتکار عمل کمتری نسبت به مکاتب پیشین در معماری اسلامی ایران داشته استو از معماری عثمانی و مغولی فراتر نرفته و بیش از حد در گذشته ها باقی ماند تا بتواند به بدعت و نوآوری نائل شود. شاخصه‌های معماری مساجد در دوره صفوی دارای نظمی معنوی در کلیت ساختار بنا می‌باشد و همین شاخصه باعث شده که هر بنا (مسجد) در این دوره یک «شاهد فرهنگی» باشد. ویژگی‌های ساختاری هر مسجد شامل انعطاف ذاتی، تأکید متقابل بر فضای داخلی، و گرایشات طبیعی به تزیینات کاربردی است. مساجد در این دوره مانند هر سازه‌ای دارای هویت کارکردی و ساختاری مختص به خود هستند اساسأ هر مسجد به فراخور علل ساختش نوع خاصی از فرهنگ، هنر و اصالت معماری را رمزگشایی می‌کند که بازتابی از یک سبک خاص است. معماری مساجد و اماکن مذهبی در زمره فنونی است که هر فردی، در هر برهه از زمان، خود را نیازمند و وابسته به آن حس می‌کند. هر چند که تحول و گسترش بناها در هر دوره وابسته به وضعیت اجتماعی، اقتصادی و دیگر عوامل شهری بوده در این میان مسجد تنها بنایی است که بدون توجه به این موارد و با بهترین و عالی‌ترین روش‌های زمان خود تا کنون طراحی و ساخته شده است.