کتاب تروریسم و هرج و مرج در خاورمیانه سعید نصیرگلی نشر انتشارات اودیسه

تروریسم اغلب اوقات کارآمد و مؤثر است. سازمان‌های تندرو مانند القاعده و ببرهای تامیل به این علت از تروریسم استفاده می‌کنند که در بیشتر موارد از این طریق به مقاصد دلخواه خود می‌رسند. فیلیپین یک ماه پس از آنکه راننده‌ای فیلیپینی در عراق ربوده شد، نیروهای خود را از این کشور فرا خواند. درواقع تروریسم میان سال‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۳ توانسته نیمی از حملات انتحاری خود را علیه اهداف حکومتی با موفقیت انجام دهد. از دید یک ناظر خارجی، هواپیماربایی‌ها، منفجر کردن اتوبوس‌ها و آدم‌ربایی‌ها ممکن است اقداماتی غیرمعقول و غیرمنسجم به‌نظر برسد، اما این تاکتیک‌ها به‌طرز شگفت‌انگیزی در رسیدن یک گروه تروریستی به اهداف سیاسی‌اش مؤثر بوده است. با وجود اهمیت موضوع تروریسم در دنیای امروزی، مدت زمان زیادی نیست که سیاست‌مداران و دانشگاهیان شروع به کنکاش و فهم چرایی و چگونگی کارآمدی تروریسم کرده‌اند. بیشتر آثاری که در این زمینه نوشته شده به موضوع ریشه‌های ترور، انگیزه‌های تروریست‌ها و واکنش‌های ضدتروریستی پرداخته‌اند اما به‌نظر می‌رسد تعداد اندکی از آنها به استراتژی‌های سازمان‌های تروریستی و شرایط موفقیت یا شکست استراتژی‌ها پرداخته باشند. به‌عنوان مثال، آلن کروگر، دیوید لیتین، جیتکا مالچووا و آلبرتو آبادی در زمینه‌های تأثیر فقر، آموزش و آزادی‌های سیاسی بر گرایش‌های تروریستی تحقیق کرده‌اند. جسیکا استرن نقش اعتراضات و نارضایتی‌ها را در خیزش تروریسم، به‌وجود آمدن شبکه‌ها، حمایت‌های مالی و عملیات‌هایی که سبب رشد سازمان‌های تروریستی می‌شود، مورد کنکاش و بررسی قرار داده است. با این وجود به‌نظر می‌رسد درخصوص فهم روشن از بازی‌های استراتژیک تروریست‌ها کار چندانی صورت نگرفته است. ضداستراتژی‌های مؤثر و کارآمد بدون درک منطق استراتژیک تروریست‌ها و هدف آنها از خشونت‌های تروریستی نمی‌تواند طراحی شود. کارآمدی ترویسم تنها به این دلیل ساده که موجب دهشت‌افکنی در میان مردم می‌شود، نیست بلکه به این دلیل است که سبب می‌شود حکومت‌ها و اشخاص به‌نوعی نسبت به آن واکنش نشان دهند که به هدف تروریست‌ها کمک کند. ارتش جمهوری‌خواه ایرلند (IRA) به این دلیل در پارک‌ها، مناطق خرید عمومی و دیگر مناطق شهری بمب‌گذاری می‌کرد که رهبری آن فکر می‌کرد با چنین اقداماتی بریتانیا، ایرلند شمالی را رها می‌کند. سازمان القاعده با هدف قرار دادن مرکز تجارت جهانی و پنتاگون امیدوار بود هزینه‌های حمایت از اسرائیل، عربستان سعودی و دیگر کشورهای عربی منطقه را برای نشان دادن واکنش نظامی تحریک کند تا از این طریق مسلمانان سراسر جهان را علیه ایالات متحده بسیج نماید. درک این موضوع که «واکنش حکومت‌ها به طریقی که تروریست‌ها انتظار آن را دارند یکی از اهداف پشت پرده این خشونت‌ها است» یکی از نکات اصلی مورد بحث این مطلب است. در این مطلب، در جست‌وجوی پاسخ چهار مسئله هستیم: ۱. تروریست‌ها در پی دستیابی به چه اهدافی هستند؟ ۲. برای رسیدن به این اهداف چه استراتژی‌هایی را دنبال می‌کنند؟ ۳. چرا این استراتژی‌ها در برخی موارد مؤثر است و در برخی دیگر کارآمد نیست؟ ۴. با توجه به این استراتژی‌ها، بهترین پاسخ و واکنش حکومت‌ها برای جلوگیری از تروریسم و حفظ کشور از حملات آینده چیست؟ هستۀ اصلی بحث ما آن است که خشونت‌های تروریستی شکلی از «جلبِ توجه و آگاه‌سازیِ پرهزینه» است. تروریست‌ها ضعیف‌تر از آن هستند که خواسته‌هایشان را مستقیماً استفاده از نیروی نظامی تحمیل کنند؛ هرچند آنها اغلب اوقات به اندازۀ کافی قوی هستند تا مخاطبان خود را قانع کنند که قادر به وارد کردن ضربات دردناک و پُرهزینه‌ای به رقیب برای دستیابی و تعهد به اهدافشان هستند. با توجه به تضاد منافعی که میان تروریست‌ها و اهدافشان وجود دارد، ارتباط معمولی و گفت‌وگوی ساده با هدف تغییر فکر تروریست‌ها و یا تأثیر بر رفتار آنها کافی نیست. اگر القاعده در روز ۱۰سپتامبر به ایالات متحده هشدار می‌داد که سه هزار نفر از امریکایی‌ها را خواهد کشت مگر آنکه امریکا نیروهایش را از عربستان سعودی خارج کند، ممکن بود سبب به‌وجود آمدن نگرانی‌هایی در میان دولتمردان و مردم امریکا می‌شد، اما قطعاً تأثیرات آن به اندازۀ حملاتی که در روز۱۱ سپتامبر صورت گرفت، نمی‌بود. به‌دلیل آنکه بازیگران ضعیف‌تر توانایی کمتری برای عملی کردن تهدیدات خود و اعتبار بخشیدن به آنها را دارند، تروریست‌ها مجبورند به‌صورتی بسیار واضح‌تر و روشن‌تر تهدید خود را نشان دهند تا نتایج دلخواه را به‌دست آورند. پنج اصل منطق استراتژیک تروریست‌ها در دادن هشدارهای پُرهزینه عبارتند از: ۱) تضعیف توان رقیب؛ ۲) ارعاب و تهدید؛ ۳) تحریک؛ ۴) اختلال؛ ۵) رقابت برای کسب حمایت مردمی. در «استراتژی‌ تضعیف توان رقیب» یا جنگ فرسایشی، تروریست‌ها به‌دنبال متقاعد کردن دشمن نسبت به این موضوع هستند که به‌اندازۀ کافی برای تحمیل ضربات پرهزینه قوی هستند. اگر دشمن به سیاست خاصی ادامه دهد، تروریست‌ها با به‌کار بردن تهدید و ارعاب تلاش دارند مردم را قانع کنند که به اندازۀ کافی نیرومند هستند تا آنهایی را که نافرمانی می‌کنند، تنبیه کنند و حکومت نیز توانایی جلوگیری از آنها را ندارد؛ مگر آنکه مردم به‌نحوی رفتار کنند که تروریست‌ها مایل به آن هستند. «استراتژی تحریک» تلاشی است در جهت وادار کردن دشمن به واکنش و پاسخ موردنظر تروریست‌ها، به‌خصوص واکنش‌های خشونت‌آمیز کورکورانه که تمایزی میان گناهکاران و بی‌گناهان قائل نشود. درنتیجۀ چنین اقدامی تروریست‌ها می‌توانند با رادیکالیزه کردن مردم و بسیج آنها زمینه‌های حمایت از خود را فراهم کنند. هدف از انجام «عملیات‌های خرابکارانه» یا «اختلال» در امور دولت‌ها، تلاش برای متقاعد کردن دشمن نسبت به این موضوع است که میانه‌روی در گروه‌های تروریستی جایی نداشته و هرگونه تلاش برای دستیابی به توافق و صلح، بی‌ثمر خواهد بود. گروه‌های تروریستی با به‌کار بردن خشونت سعی دارند مردم را به این باور برسانند که آنها قدرت بیشتری نسبت به دیگر گروه‌های رقیب قدرت بیشتری برای جنگیدن با دشمن دارند و سعی می‌کنند تا از این طریق حمایت آنها را به‌دست آورند. درک این پنج استراتژی متفاوت نَه‌تنها برای فهم تروریسم مهم است، بلکه برای طراحی استراتژی‌های ضدتروریسم نیز بسیار حیاتی است. این مطلب به دو بخش اصلی تقسیم شده است. بخش نخست در مورد اهدافی که تروریست‌ها دنبال می‌کنند بحث می‌کند و ۴۲ گروهی را که در حال حاضربه‌عنوان سازمان‌های تروریستی خارجی شناخته شده‌اند مورد بررسی قرار می‌دهد. بخش دوم به رویکرد پُرهزینۀ تروریست‌ها، تحلیل پنج استراتژی آنها برای رسیدن به هدف‌هایشان، بحث در مورد شرایطی که هرکدام از این استراتژی‌ها تا چه اندازه می‌توانند موفقیت‌آمیز باشند و درنهایت ترسیم بهترین واکنش‌های ضدتروریستی برای اقدام، خواهد پرداخت.