کتاب افول و سقوط شاهنشاهی ساسانی نشر نی

افول و سقوط شاهنشاهی ساسانی (اتحادیۀ ساسانی ـ پارتی و فتح ایران به‌دست عرب‌ها)، اثر ارزشمند پروانه پورشریعتی، پژوهشی است ژرف با نظریه‌پردازی‌های بی‌باکانه. نویسنده بر سر آن بوده است تا از تاریخ دورۀ پسین ساسانی ابهام‌زدایی و از بخشی از اطلاعات پراکنده و آشفته دربارۀ این تاریخ رمزگشایی کند؛ بدان‌سان که از آن‌چه در این دوره و پس از یورش عرب‌ها بر سرزمین ایران رفت تصویری روشن و معنادار از منظر ایرانی به‌دست دهد. پایمردی نویسنده در یافتن روزنه‌های امید و آزمودن همۀ راه‌های ممکن برای روشنگری دربارۀ ابهامات و یافتن حلقه‌های اتصال پراکندگی‌های تاریخی به‌راستی درخور ستایش است. بدین‌سان، نویسنده با رویکردی ریشه‌ای، انتقادی و مقایسه‌ای دربارۀ یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین عرصه‌های تاریخ نظریه‌های زیرو زبرکننده و شورانگیز پیش رو نهاده است. نویسنده با بررسی دوبارۀ مجموعۀ گسترده‌ای از منابع نوشتاری و یافته‌های فرهنگی مادی و با مقابلۀ دقیق داده‌های گوناگون دربارۀ چرایی سقوط شاهنشاهی ساسانی و چگونگی فتح ایران به‌دست عرب‌ها به نظریه‌ای تازه دست یافته است. نظریه‌ای که در این کتاب طرح شده است دست‌کم از چند جهت درخور توجه جدی است. همان‌طور که خود نویسنده در پیش‌گفتار و سخن پایانی کتاب شرح داده است، دلایلی دست به دست هم داده‌اند تا نتیجه آن شود که جامعۀ پژوهشی به تاریخ دورۀ باستانی پسین ایران با همۀ اهمیتی که در سیر بعدی تاریخ ایران و تاریخ خاورمیانه دارد توجهی ناچیز، نزدیک به هیچ، نشان دهد. نخستین ویژگی برجستۀ این کتاب آن است که، پس از سال‌ها رکود پژوهشی در حوزۀ مطالعات تاریخی دورۀ باستانی پسین ایران، توجه پژوهشگران را به این حوزۀ مطالعاتی جلب کرده و در این عرصه جنب‌وجوشی تازه پدید آورده است. کارستان دیگر این اثر آن است که نویسندۀ کتاب حاضر الگوهای نظری را که از زمان استاد فقید، کریستنسن، در حوزۀ مطالعات دورۀ باستانی پسین ایران جا افتاده و مسلم انگاشته شده بود از نو بررسید و با دلایلی مقنع نادرستی بخش‌هایی از آن‌ها را نشان داد. همین دریافت به‌تنهایی ما را بر آن می‌دارد تا در دستاوردهای بسیاری از پژوهش‌های پیشین که این الگوها را فرضیات مسلم خود قرار داده بودند تردید کنیم. بدین‌ترتیب، بازنگری در الگوهای نابجا مسلم انگاشته‌شده به ضرورت بازاندیشی در نتایج حاصل از آن‌ها می‌انجامد. از دیگر نقاط قوت این پژوهش آن است که نویسنده در پژوهشی روش‌مند اساس کار خود را بر همنشینی و مقابلۀ متونی قرار داده است که در گسترۀ زمانی مورد نظر در سرزمین‌های گوناگون و به زبان‌های متفاوت نوشته شده‌اند. همین شیوه در شناسایی بعضی شخصیت‌های پارتی که ذکر آن‌ها در منابع مختلف به‌نام‌های متفاوتی رفته راهگشا بوده و در بازیابی حلقه‌های مفقودۀ بعضی روایات تاریخی کارساز افتاده است. در این کتاب ثبت اَعلام و ارجاعات نیز به‌شیوۀ روش‌مند انجام گرفته و نویسنده برای رفع هرگونه ابهامی روش کار خود را در آغاز کتاب به‌دقت تشریح کرده است. این شیوه برای کسانی که قصد دارند از این کتاب بهرۀ پژوهشی ببرند هم آموزنده است هم کار آن‌ها را آسان می‌کند. این کتاب در دو بخش اصلی «تاریخ سیاسی» و «جریانات دینی» تنظیم شده است. چنان‌که از این عناوین پیداست، بخش نخست کتاب به بررسی عوامل و وقایع سیاسی مؤثر در فروپاشی سلسلۀ ساسانی اختصاص یافته و در بخش دوم آن نقش تعاملات جریانات دینی رایج در گسترۀ فرمانروایی ساسانیان در به‌فرجام‌رسیدن روزگار این سلسله بررسی شده است.