کتاب حق بر سواد رسانه ای از تحلیل معنا تا تبیین مبنا مهناز بیات کمیتکی نشر مجمع علمی و فرهنگی مجد

کانون نحوه مواجهه ما با رسانه، در پاسخ به این پرسش که رسانه‌ها چه هستند، فهم رسانه از منظر تکنولوژی است. برای آنکه بتوانیم از رسانه به‌مثابه تکنولوژی در راستای شناخت جهان رسانه‌ای بهره بریم، بررسی سرشت و ماهیت رسانه به‌عنوان یک پدیده ضروری است، به دیگر سخن، رسانه خود موضوع و متعلقی (ابژه‌ای) برای تفکر است. تأکید بر سرشت و ماهیت رسانه از منظر "تکنولوژی بودن"، متفاوت از هرگونه نگاه ابزارانگارانه به رسانه است که در حوزه مطالعات رسانه‌ای رویکرد غالب به شمار می‌آید. در این مباحث معمولاً چارچوب‌های تحلیلی از حوزه‌های دیگر گرفته می‌شوند، مثلاً به رابطه قدرت و رسانه پرداخته می‌شود. در این نوع پژوهش‌ها رسانه با علم سیاست پیوند خورده یا به‌عنوان نمونه ابزار ارتباط‌جمعی تلقی گردیده و به نحوه استفاده از آن در صنعت، فرهنگ و فرهنگ‌سازی توجه می‌شود. در تمام این مباحث رسانه به‌مثابه واسطه میان صاحب پیام (قدرت سیاسی و اقتصادی) و مخاطبان و به‌مثابه ابزار در خدمت چیز دیگری مانند قدرت، انباشت سرمایه، ایدئولوژی، تعامل اجتماعی و فرهنگ همگانی تلقی می‌شود؛ بنابراین آنچه نقطه اشتراک بسیاری از رویکردهای غالب در خصوص رسانه­ها است، نوعی تقلیل‌گرایی قوی است که بر اساس آن، تکنولوژی به‌منزله امری تسهیل‌کننده، ابزار یا وسیله‌ای در خدمت امری دیگر به شمار می‌آید. این "امر دیگر" چیزی اساسی‌تر از خود رسانه تلقی شده و درنتیجه این رویکرد تقلیل گرایانه، نیرومندی رسانه نادیده گرفته می‌شود. بدین ترتیب، نگرش ابزار انگارانه غالب در خصوص رسانه، فرصتی برای تحقیق در سرشت و ماهیت تکنولوژی رسانه‌ای فراهم ننموده و در عوض بسیار کم درگیر تحلیل این موضوع می‌شود که تأثیرگذاری رسانه، چگونه خود به لحاظ تکنولوژیک امکان‌پذیر است؟ تفکری روشن‌تر و ژرف‌تر درباره رسانه با تأکید بر ماهیت رسانه از طریق اتخاذ رویکرد پدیدارشناسانه نسبت به آن، سرآغاز "پرسش از چیستی تکنولوژی" است. در این نوع نگرش، استفاده از تکنولوژی همواره با این نگرانی روبروست که مبادا آنچه در آغاز ابزار و وسیله‌ای در اختیار انسان بوده از کنترل آدمی خارج‌شده و زندگی کسانی را که ارباب آن بوده‌اند تحت انقیاد خود درآورد و به آن شکلی خاص دهد. مارتین هایدگر در کتاب پرسش از تکنولوژی اظهار داشت: "جوهر تکنولوژی نحوه‌ای از آشکار کردن هستی است". فی‌الواقع تکنولوژی‌های جدید در معنای عام کلمه را نباید صرفاً به‌منزله مجموعه‌ای از ابزارها فهمید؛ بلکه جوهر تکنولوژی پرده برداشتن از عالم هستی است؛ بنابراین ما به‌واسطه تکنولوژی با گونه‌ای خاص از"کشف حجاب از هستی" مواجهیم؛ این نحوه خاص از کشف حجاب، از منظر هایدگر عبارت است از: گِشتل. در کلام هایدگر گشتل عبارت است از: چارچوب‌بخشی به جهان؛ بنابراین می‌توانیم بگوییم که از منظر هایدگر، گشتل نامی برای بیان ماهیت تکنولوژی جدید است که انسان را وا‌می‌دارد تا به واقعیت‌ها به گونه خاصی بنگرد؛ منطق حاکم بر این کشف حجاب از هستی "چارچوب‌بندی جهان است". برای انسان مدرن این تکنولوژی است که به‌منزله چارچوبی برای هرگونه فهم عمل می‌کند، بدین معنا که تکنولوژی چهارچوبی را فراهم می‌سازد که ما جهان را به‌واسطه آن چهارچوب می‌فهمیم. در این طرز تلقی، پیدایش تکنولوژی نحوه‌ای از انکشاف حقیقت بر انسان مدرن است که به‌موجب آن، نگاه انسان مدرن به عالم دگرگون‌شده و همه‌چیز برای او در قالب یک منبع ذخیره آشکار می‌شود. به گفته هایدگر: "اکنون هوا مورد تعرض قرار می‌گیرد تا نیتروژن خود را عرضه کند، زمین مورد تعرض قرار می‌گیرد تا مواد معدنی خود را عرضه کند؛ مواد معدنی هم به‌عنوان منبع اورانیوم مورد تعرض قرار می‌گیرد و اورانیوم هم به‌عنوان منبع انرژی". اگر تعبیر هایدگر از ماهیت تکنولوژی را بپذیریم و آن را نحوه‌ای از آشکار کردن هستی تلقی کنیم، تکنولوژی‌های رسانه‌ای جدید نیز نحوه‌ای از آشکار کردن هستی‌اند که نوع خاصی از جهان را برای ما آشکار می‌کنند، این نحوه‌ی آشکارسازی مقدم بر هرگونه علاقه خاص مثلاً به انباشت قدرت یا ثروت است، اما این آشکارسازی نوعی "نظم بخشیدن" یا "قالب‌بندی" خاص جهان نیز هست. بنابراین آن‌ها ابزارهایی خنثی در انتقال پیام نیستند و از نوعی عاملیت برخوردارند.