کتاب نمایش مصرف در سینمای ایران نشر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات

در طول دهه گذشته، مصرف و مصرف‌گرایی به سطح یک مسئله اجتماعی ارتقا‌یافته و به کانونی عمده برای مباحث جامعه‌شناختی بدل شده است. در طول دوره پس از جنگ جهانی دوم، همراه با تولید انبوه کالاهای مصرفی به کمک ماشین‌های صنعتی جدید، سرمایه‌داری وارد فاز دوم خود یعنی «سرمایه‌داری مصرفی» شد. طول این دوره، افزایش دستمزدها و سطح رفاه عمومی، میل به خرید و مصرف کالا در میان اقشار مختلف اجتماعی را برانگیخت و مقدمات ظهور یک جامعه مصرفی تمام‌عیار فراهم شد. سرمایه‌داری مصرفی، در حال حاضر به سراسر جهان گسترش‌یافته و دوردست‌ترین و عقب‌مانده‌ترین نقاط جهان در افریقا، آسیا و اقیانوسیه را از کالاهای خود پر کرده است. بسط و اشاعه سرمایه‌داری مصرفی و جوامع مصرف‌گرا، البته مرهون خدمات رسانه‌های جمعی، اعم از فیلم و تلویزیون و به تازگی ماهواره بوده است. ژان بودریار در کتاب خود «جامعه مصرفی» به‌خوبی نقش رسانه‌های جمعی را در رواج فرهنگ مصرف‌گرایی و شکل‌گیری جامعه مصرفی به تحلیل کشیده است. هدف رسانه‌های جمعی در یک جامعه مصرفی، البته به تعبیر فوکویی، تولید سوژه‌های انسانی مصرف‌گراست و ازاین‌رو باید مصرف بازنمایی‌ شده در رسانه‌ها را به شیوه‌ای انتقادی برای تحلیل قرار داد. امری که کتاب حاضر می‌کوشد بدان همت گمارد. این کتاب، بر آن است تا شیوه‌های بازنمایی مصرف در فیلم‌های سینمایی ایرانی پس از انقلاب را با رویکردی انتقادی بررسی کند. برای دستیابی بدین هدف، پژوهش‌گر با مسائل عدیده‌ای از جمله چگونگی بررسی این مسئله و انتخاب چارچوب نظری مناسب مواجه بوده است. پیشینه تجربی موضوع، اغلب به چگونگی بازنمایی مصرف در تبلیغات تلویزیونی اشاره داشتند و درباره بازنمایی مصرف در فیلم‌های سینمایی ایرانی پژوهشی انجام نگرفته است. پژوهش درباره این موضوع در حوزه تبلیغات آسان است؛ چون اساساً تبلیغات تلویزیونی برای مصرف صورت می‌گیرند و بر آن تمرکز دارند و بنابراین تحلیل روان‌شناختی و جامعه‌شناختی آنها آسان‌تر قابل توجیه است. اما مصرف در فیلم‌های سینمایی را چگونه می‌توان مورد بررسی جامعه‌شناختی قرار داد. فیلم‌های سینمایی هدف تبلیغاتی برای مصرف ندارند. هدف فیلم‌ها روایتگری است و عناصر موجود در آن بر محور یک ساختار روایی سامان‌ یافته‌اند و بنابراین به آسانی می‌توان مصرف بازنمایی شده در فیلم‌ها را جزئی از عناصر روایت تلقی کرد. در چنین فضایی، شیوه تحلیل موضوع برای من در هاله‌‌ای از ابهام بود و از خلال ادبیات نظری موضوع نیز چیز زیادی دستگیر من نمی‌شد و من نمی‌دانستم چگونه پژوهش خود را بر پایه یک بنیان نظری قوی سامان دهم. مدت‌ها در میان ادبیات جامعه‌شناختی مصرف و همچنین رسانه سرک می‌کشیدم تا شاید بتوانم رویکرد مناسبی برای تحلیل‌های خود اتخاذ کنم. ادبیات جامعه‌شناختی پیرامون مصرف بسیار بود و اغلب بر پیوند آن با مسئله هویت اجتماعی تأکید داشت. همچنین این ادبیات نظری، به شیوه‌ای نارسا درباره چگونگی تحلیل بازنمایی مصرف در رسانه‌های جمعی سخن می‌گفت. رویکردهای نشانه‌شناختی امثال بارت و بودریار اشاراتی بر این موضوع داشتند، اما این رویکردها برای من راضی‌کننده نبود. بارت و بودریار، همگی بر تحلیل در سطوح ایدئولوژیک و اسطوره‌شناختی مصرف در رسانه تأکید داشتند و تحلیل در این سطح، برای کار من کافی نبود. ازاین‌رو، به ذهن من رسید که از رویکرد نمایشی ایروینگ گافمن برای تحلیل این موضوع استفاده کنم. من در کار پیشین خودم، نظریه نمایشی گافمن را در تحلیل چگونگی بازنمایی جنسیت در فیلم‌های سینمایی ایرانی، تحت عنوان «نمایش جنسیت در سینمای ایران» (سلطانی، ۱۳۸۵) به کار بسته بودم. اما مسئله بازنمایی مصرف چیز دیگری بود و من مدت‌ها درباره چگونگی انطباق نظریه گافمن با این موضوع اندیشه می‌کردم. گافمن در کتاب «تبلیغات جنسیتی» نظریه نمایشی خود را برای تحلیل چارچوب‌های بصری «نمایش جنسیت» در عکس‌های تبلیغاتی به‌ کار بسته بود و چارچوب نظری کارآمدی را درباره موضوع بازنمایی جنسیت فراهم کرده بود. با توجه به مباحث گافمن در کتاب مذکور، من در پی آن بودم که کفایت نظریه نمایشی گافمن را در مورد مسئله بازنمایی مصرف در فیلم‌ها بررسی نمایم. با بررسی بیشتر مباحث نظری مصرف، توانستم میان اندیشه‌های دو نظریه‌پرداز مصرف یعنی پیر بوردیو و ژان بودریار با اندیشه‌های ایروینگ گافمن درباره «نمایش» تلفیق ایجاد کنم و مفهوم «نمایش مصرف» را برسازم. این مفهوم پیوندی برقرار می‌کند میان مفاهیم نمایش، هویت و مصرف. این مفهوم تحلیلی، فراتر از مفاهیم تحلیلی بودریار و بارت در تحلیل بازنمایی مصرف در فیلم‌های سینمایی می‌تواند عمل کند و من کوشیده‌ام این مسئله را در اینجا نشان دهم. در خلال این کتاب، من با مفهوم «نمایش مصرف» به‌عنوان یک «مفهوم حساس» به تعبیر بلومری کلمه برخورد و کوشیده‌ام در بررسی‌های نشانه‌شناختی فیلم‌ها، جنبه‌ها و چارچوب‌های تحلیلی آن‌را روشن سازم. با استفاده از این مفهوم در پی بررسی پیوندهای هویت، مصرف و نابرابری‌های اجتماعی در خلال کنش شخصیت‌ها در فیلم‌های سینمایی ایرانی بوده‌ام. برای بررسی چگونگی بازنمایی مصرف در فیلم‌ها من می‌توانستم از جنبه‌های مختلف به موضوع نگاه کنم، اما به سبب جنبه گزینشی و محدود علم، بررسی پیوندهای مصرف و هویت در خلال نمایش‌های رسانه‌ای شده را وجهه همت خود قرار دادم.